Mustafa Kemal Paşa’nın milli mücadele yönündeki çalışmalarını sezinleyen İstanbul Hükümeti, O’nu daha Samsun’a çıktıktan bir ay geçmeden 8 Haziran 1919’da İstanbul’a çağırmıştı. Paşa ise onları oyalayarak Erzurum’a geçmişti. Yerel nitelikteki Erzurum Kongresi’nin hazırlıkları için 3 Temmuz’da şehre gelen Mustafa Kemal Paşa, Müdafaai Hukuk cemiyetlerini biraraya getirmeyi fikrindeydi.

İzlenecek yol hususunda komutanlarla ve idarecilerle yaptığı toplantıda şu üç fikrin çarpıştığını belirtmişti:

“a) Galip devletlerle harp edemeyeceğimize göre uysal, fedakâr ve uyuşkan hareket etmek.

1. b) Padişahın etrafında toplanmak ve düvel-i muhasamanın [düşman devletlerin] padişah ve halife için hükümranlık hakkı tanıyacağı bölgede Osmanlı devletini idame etmeye gayret eylemek.
2. c) Osmanlı devletinin taksimi mukarrer olduğuna göre, ırk ve bölge hususiyetlerine ehemmiyet vermek ve bu imkândan faydalanarak mevzii kurtuluş çareleri aramak.”[1]

Oysa O’nun çözümü “Hakimiyet-i Milliyeye müstenid bilakaydü şart müstakil bir Türk Devleti teşkil etmek ve bu hedefe behemehal [kesinlikle] vasıl olmaktı.” Bu noktada karşılaşılacak zorlukları da şöyle açıklıyordu:

“Mücadelei milliyeye atılanların mahv ve ifnası için, Saray, hükümet, ecnebiler muhakkak ki ilk andan itibaren harekete geçeceklerdir. Ayrıca yer yer memleket halkının da iğfal edilmesi, isyanlar, ihtilaller çıkartılması ve bütün bu menfi hareketlerin milli mücadele aleyhine tevcihi galip ihtimal dâhilindedir.”

Mustafa Kemal Paşa, bunu sağlayacak yolun ise millete dayanmaktan, Millet Meclisi’ni kurmaktan geçtiğini ortaya koyuyordu. Toplantıya katılanlardan Eski Bitlis Valisi Mazhar Müfit Kansu bu toplantıda iki konuda karar zamanının geldiğini anlatır:

1) Mustafa Kemal Paşa ile iş ortaklığı edip edememek.

2) Bu büyük milli davayı organize edecek şefi seçmek.

Hepsi Mustafa Kemal Paşa’yla birleşir ve O’nu şef seçerler.

Fakat Paşa’nın Erzurum’daki faaliyetleri Hürriyet ve İtilaf partisi yanlısı gazetelerin dikkati çeker. Gazeteler “vatan hainleri, bağiler [asiler], efkârı umumiye teşvikçileri, memleketi felakete sürüklemek isteyen bu gibi adamlar” şeklinde başlıklar atar.

Padişahla görüşme ve askerlikten istifa

7-8 Temmuz gecesi Mustafa Kemal Paşa, padişah ve hükümetle yaptığı telgraf görüşmesinde İstanbul’a dönmesi istenir. Kendisine “İstanbul’a dönünüz ve istediğiniz yerde istediğiniz kadar tebdili havada bulununuz” vaadinde bulunulur. Paşa, bunu reddedince padişah da “o halde resmi vazifeniz sona ermiştir” der. Ordu müfettişliğinden azledilen Paşa, o gece askerlikten istifa eder. Artık mücadeleyi açıktan vermesi gerekecektir. İşte böyle bir anda 15. Kolordu Komutanı Kazım Karabekir Paşa “Ben ve kolordum, hepimiz emrindeyiz paşam” diyerek ona bağlılığını bildirir.

Atatürk, bu noktadan sonra Kongre’nin toplanmasını hızlandırır. İngiliz komutan kongrenin toplanmasına gerekirse asker kullanarak izin vermeyeceğini belirtmesi karşısında geri adım atmaz ve silahla karşılık vereceklerini söyler.

Doğu Anadolu Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti’nin ve Trabzon Muhafaza-i Hukuk-u Milliye Cemiyeti’nin girişimleriyle Kongre, 23 Temmuz-7 Ağustos tarihleri arasında Doğu Anadolu’daki Ermeni ve Karadeniz Bölgesindeki Rum tehlikesine karşı alınacak önlemleri görüşmek için toplanır.

Zamanlama ustası Atatürk

Kongre’deki konuşmasında memleketin içinde bulunduğu durumu açıklayan Atatürk sözlerini padişahlık ve hilafete bağlılıkla tamamlar. Nutkun sonundaki bu ifadeyi garip bulan Mazhar Müfit Kansu, o gece “Paşam, nutkunuzun sonunu müftü efendinin duası gibi bitirdiniz” demekten kendini alamaz. Paşa’nın yanıtı “maksadını anlıyorum, anlıyorum amma, şimdi vazifemiz halkı, vatanı ve esir Padişahı kurtarmaya, inandırmaktan ibarettir” der ve şunu ilave eder:

“Zamanında hiç bir şeyi kaçırmamak ve zamansız hiçbir şeye uzaktan yakından tevessül etmemek başlıca dikkatimizi teşkil etmelidir.”

Bir gün (20 Temmuz 1919), Kansu’nun zafere ulaştıktan sonra hükümet şeklinin ne olacağına dair sorduğu soruya Paşa’nın yanıtı yine zamanı kollamak yönünde olur:

“Karar verilen her şeyin tatbiki için vakit ve zamanını beklemek ve o zamanın geldiğini bilmek lazımdır. Şimdi, sadece düşman tazyiki altında bulunan padişahı ve muhasım [düşman] kuvvetlerinin işgal ve istilasına uğramış olan vatanımızı kurtarmak için çalıştığımızı ifade etmekte fayda vardır. Bugünün ve içinde bulunduğumuz şartların icabı budur.”

Israrlı sorusu karşısında ise Paşa sadece Mazhar Müfit Kansu, Süreyya Yiğit ve kendisi arasında kalmak şartıyla “Cumhuriyet olacaktır” der.[2] Mesele hassastır. Padişah, düşmanla işbirliği içinde koltuğunu korumak derdindedir ama padişahı da kurtarmak amacıyla yola çıkıldığı söylenecektir. Cumhuriyet fikri yanında savaştığı kişileri ürkütecekti, halkı kazanmasını engelleyecekti.

Mustafa Kemal Paşa “asi” ilan ediliyor

Kongre Başkanlığına seçilen Mustafa Kemal Paşa “mukadderata hakim milli iradenin ancak Anadolu’dan doğacağını, milli iradeye dayalı bir millet meclisi ile milli iradeden güç alacak bir hükümetin kurulmasının” ilk hedef olduğunu belirtir. Aynı gün Sadrazam Damat Ferit, Kongre’nin toplanmasını “isyan”, toplananları da  “asi” ilan eder.[3] Mustafa Kemal Paşa ile arkadaşlarını tutuklamak ve kongreyi dağıttırmak için askeri ve mülki makamlara emir verse de yerine getirilmez. Ayrıca, kongre devam ederken 30 Temmuz 1919’da İngilizlerin baskısıyla Dahiliye Nazırı (İçişleri Bakanı), Mustafa Kemal Paşa’nın tutuklanması için Kazım Karabekir Paşa’ya bir gizli şifre gönderse de Paşa bunu reddederek şu yanıtı verir:

“Mustafa Kemal Paşa’nın tutuklanması vatan ve milletin yararına değildir ve yürürlükteki kanunlara aykırıdır. Uygunsuz sayılacak bir hali ve davranışı görülmeyen vatansever bir millet evladıdır.”

Kongre’nin görüştüğü işler

Kongre üyeleri sadrazamın hareketinin önüne geçmek için, Padişah’a, Sadrazama, belediye başkanlarına, derneklere, mülkiye amirlere, büyük komutanlara telgraf yollar. Telgrafta Kongre’nin anayasaya aykırı olarak kurulmuş bir Meclis gibi gösterilmesinin İtilaf Devletlerinin işine yarayacağı, mücadelenin, vatanın selameti ve padişahın kurtarılmasına hizmet etti bildirilir ve sonuna da “sevgili padişahımız” ifadesi eklenir.[4]

Sonraki günlerde kongrede kışlaların kapatılıp askerlerin terhis edilmesi, milis teşkilatı ve siyasi parti kurulması, Nizamnamenin 7. maddesindeki “insani ve asri gayeler” ifadesindeki asri kelimesinin dine aykırılığı, sadece idare amirlerinin ve komutanların teşkilat reisliklerine seçilip seçilmemesi, Amerikan mandaterliği, Mustafa Kemal Paşa’nın Heyeti Temsiliye’ye girip girmemesi konuları tartışılır. Mustafa Kemal Paşa, kendisinin mutlaka Heyeti Temsiliye’ye dahil olması gerektiğini, bu hususta radikal ve açık hareket etmek gerektiğini şu sözleriyle savunur:

“Kongre bu güne kadar cereyan eden müzakereleri ile birçok mühim kararlar almıştır. Gerek bu kararların tatbiki, gerek milli hayatımızı ilgilendirecek ehemmiyetli işleri ve faaliyetleri nizamlamayı şunun bunun anlayışına ve tesadüflere terk edemeyiz… Memleketin umumi siyasetini tesbit etmek, ordu durumunu ıslah eylemek, vatanın kurtuluşunu temin edecek tedbirleri nizamlamak gibi büyük işlerle meşgul olacak bir heyeti elbetteki ne bir aşiret reisinin, ne de bir şeyhin ne de şunun bunun eline terkedemeyiz… Memleket ve millet işlerinde radikal hareket etmek ve açık olmak lazımdır… Askerlikten istifa etmemin tek sebebi sinei millete atılmak ve sinei millette açıkça çalışmak içindir.”

Kongre’nin zaman alıcı konularından biri manda meselesidir. Özellikle de Amerikan mandası üzerinde durulur. Bekir Sami Bey ve Halide Edip Adıvar ayrı ayrı Mustafa Kemal Paşa’ya gönderdiği mektuplarında, geçici bir Amerikan mandasının en uygun yol olacağından bahsetmekteydiler. 13 Ağustos’ta da, Afyon’daki 12. Kolordu Komutanı Selahattin Paşa, İstanbul’daki partilerin Amerikan Heyetine sunmak üzere kararlaştırdıkları konuları Mustafa Kemal Paşa’ya bildiriyordu. İstanbul’daki birçok önde gelen kişiden Amerikan mandasına ihtiyaç olduğuna dair telgraf geliyordu. Mustafa Kemal Paşa 19 Ağustos’ta kendisine ve manda talep edenlere oyalayıcı şu yanıtı verir:

“Memleketin ve milletin mukadderatı hakkında Amerika veya herhangi bir devletle anlaşmaya yetkili olabilecek Hükümeti ancak milli hâkimiyet esasına ve milli meclisin varlığını kabul ile onun güvenine dayanan bir hükümettir. Yakında Kongre’nin kararlarını da öğreneceksiniz.”

“İçlerinden biri çıkıp da ‘ya istiklal, ya ölüm’ diyemiyor”

Bekir Sami Bey’in mektubu için de yanındaki arkadaşlarına “Ooh ne ala, mücadele yerine mandayı kabul edeceğiz ve rahata kavuşacağız! Bu ne gaflet, ne körlük ve hatta ne budalalık? ‘İstanbul eazımı ricali’ [devlet yöneticileri] de bu fikirde. İçlerinden biri çıkıp da ‘Ya istiklal, ya ölüm’ diyemiyor.”[5]

Kara Vasıf, Ahmed Rıza Bey, Ahmed izzet Paşa, Cevat Paşa, Çürüksulu Mahmut Paşa, Reşat Hikmet, Cami (Bozkurt), Reşit Sami Beyler ve Esat Paşa gibi birçok kişide de Amerikan mandaterliğinin “ehveni şer” olduğu kanaati vardı.

Atatürk, Bekir Sami Bey’e “Hükümet Amerika mandasını nasıl telakki ediyor? Yani buna mütemayil mi, müstağni mi? Amerikalılar neden Ermenistan mandaterliğini terk ettiler? Amerikalılar mandayı almağa ne dereceye kadar mütemayil ve arzukeştirler?” gibi sorulardan oluşan bir mektup yazarak, mektubun sonucu gelene kadar kongredeki manda talebini geçiştirmeye çalışır. Manda düşüncesinde olanlar egemenliğimize karışmayacağını, ekonomik, teknik yardımda bulunmakla yetinecek bir manda hayal ediyorlardı. Onların bu düşüncesini safça bulan Atatürk ise şöyle düşünüyordu:

“Öyle bir manda istenecek veya verilecekmiş ki, hukuku hükümraniye, hariçte temsil hakkımıza, kültür istiklalimize, vatan bütünlüğümüze dokunulmayacakmış. Buna ve böylesine Amerikalılar değil, çocuklar bile güler. Her şeyin başında Amerikalılar kendilerine hiçbir menfaat temin etmeyen böyle bir mandayı niçin kabul etsinler? Amerikalılar bizim kara gözlerimize mi aşık olacaklar? Bu ne hayal ve ne gafletttir?”

Kongre kararları

14 gün süren Kongre 7 Ağustos’ta sona erer. Sivas Kongresi’ne katılmak üzere 9 kişilik Heyet-i Temsiliye (Temsilciler Heyeti) seçilerek başkanlığına Mustafa Kemal Paşa getirilir.

Kongre bölgesel olmakla birlikte, alınan kararlar bütün yurdu ilgilendirdiği için milli bir program niteliğindedir. Şu kararlar alındı:

1-Milli sınırlar içinde vatan bölünmez bir bütündür, bölünemez. Böylece Mondros Ateşkes Antlaşmasının imzalandığı andaki topraklarının parçalanamayacağı açıklanarak ilk kez milli sınırlardan bahsedilmiştir. Bu ifade Misak-ı Milli’de yer almıştır. Dahası Doğu’da ki altı ilin (Erzurum, Van, Bitlis, Elazığ, Diyarbakır, Sivas) Osmanlı Devleti’nin ayrılmaz bir parçası olduğu, milli iradenin hâkim kılınması gerektiği bildirilmiştir.

2-Her türlü yabancı işgal ve müdahalesine karşı ve Osmanlı Hükümeti’nin iş yapamaz duruma gelmesi halinde, millet hep birlikte kendini savunacak ve direnecektir.

3-Vatanın bağımsızlığını merkezi hükümet sağlayamazsa, geçici bir hükümet kurulacak bu hükümetin üyeleri Milli Kongre tarafından seçilecektir. Kongre toplantı halinde değilse, seçimi Temsil Heyeti yapacaktır.

4-Kuvayı Milliye’yi tek kuvvet tanımak ve milli iradeyi hâkim kılmak temel esastır.

5-Azınlıklara siyasi hâkimiyet ve sosyal dengeyi bozacak imtiyazlar verilemez.

6-Manda ve himaye kabul edilemez.

7-Milli Meclis’in derhal toplanmasını ve hükümet işlerinin Meclis tarafından kontrol edilmesi için çalışılacaktır.

8-Milli irade padişahı ve halifeyi kurtaracaktır.

Böylece Erzurum Kongresi bir çeşit yasama; Temsil Heyeti ise onun yürütme organı şeklini almıştır. Kararlardan milli egemenliğe dayalı, bağımsız yeni bir Türk Devleti’nin kurulmaya başlandığının işaretlerinin verildiği anlaşılır. Milli iradenin esas olması Cumhuriyet’in, geçici bir hükümetin kurulacağından bahsedilmesi milli bir devletin kurulacağını gösteriyordu.

Kongrenin günümüzdeki önemi

Bugün de ihtiyacımız milletimizin isteklerini esas alan milli bir hükümetin kurulmasıdır. Milletimiz ABD’nin, “kara gücüm” dediği PYD’ye 3 bin tırdan fazla verdiği silahla kukla devlet kurmaya çalışıldığı, Doğu Akdeniz’de ABD merkezli tatbikatların yapıldığı, Ege adalarımızın işgal edildiği, Fener Rum Patriği Bartholomeos’un kendisini Ekümenik (Ortodoksların evrensel lideri) ilan ettiği, S-400’lerle yaptırım uygulanmak, Doğu Akdeniz’de sondaj çalışması yaptırılmamak ve Amerikancı 15 Temmuz 2016 FETÖ darbe girişimiyle ülkemizin işgal ve iç savaşa sürüklenmek istendiği ortamda Erzurum Kongresi’ndeki gibi bağımsız ve milli devlet günümüzün de ihtiyacıdır.

Bunun içinde Atatürk’ün dediği gibi iç cepheyi birleştirmek esastır. Milletimiz arasında kutuplaşmaya neden olan her söylemden kaçınmalı, emperyalizme ve işbirlikçilerine karşı milli birliğe yöneltmeliyiz.

[1] Mazhar Müfit Kansu, Erzurum’dan Ölümüne Kadar Atatürk’le Beraber, 1. Cilt, Atatürk Kültür Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, 4. Baskı, Ankara, 1997, s.30-31.

[2] Age, s.69-75, 131.

[3] Age, s.87.

[4] Age, s.96-97.

[5] Age, s.179.