Zayıflatılmış Uranyum Nedir?

Azaltılmış veya Seyrekleştirilmiş olarak da adlandırılan Zayıflatılmış Uranyum (Depleted Uranium), yapısındaki radyoaktif Uranyum-235 izotoplarının büyük kısmını kaybetmiş uranyuma denir. Zayıflatılmış Uranyum (ZU), nükleer silah veya nükleer enerji santrali için yakıt üretmek amacıyla uranyumun zenginleştirilmesi aşamasında ortaya çıkan bir yan üründür.

Çevreye radyasyon yaydığı için uzun vadede sağlığa zararlarından dolayı uluslararası anlaşmalarla kullanımı yasak olmasına rağmen, yoğunluğunun çok yüksek olması nedeniyle zayıflatılmış uranyum, birçok alanda kullanılmaktadır: Endüstride seramik yapımında, silah sanayinde ise zırh ve zırh delici mermilerin imalinde. Askeri alanda kullanımının BM ve AB gibi uluslararası kuruluşların aldığı kararlar ve anlaşmalarla yasaklanmasına rağmen ZU’un; başta ABD, Rusya, Çin, İsrail ve Fransa olmak üzere birçok ülke tarafından imal edildiği ve ordularınca kullanıldığı resmen kabul edilmese de bilinmektedir.

İnsan sağlığına ve çevreye zararlı olmasına rağmen ZU askeri ve sivil maksatlarla neden tercih edilmektedir? Kullanıldıktan sonra zararını en aza indirgemek için neler yapılabilir? Kullanımı azaltmak veya önlemek için neler yapılabilir? Bu makalede bu ve benzeri soruları cevaplamaya çalışacağız.

Zayıflatılmış Uranyum Üretimi

Uranyum, doğada bulunan zayıf radyoaktif özellikler gösteren ağır bir metaldir. Bilinen üç izotopu vardır: ²³⁴U, ²³⁵U, ²³⁸U. Bu izotoplardan ²³⁴U ve ²³⁵U fisil (parçalanabilir), ²³⁸U fisil değildir (parçalanamaz). Doğadan çıkarılan uranyumun kütlece % 99,27’si ²³⁸U’den oluşur.

Uranyum, doğada bulunduğu haliyle zincirleme çekirdek tepkimesine giremez. Bu nedenle nükleer enerji santrallerinde yakıt olarak kullanılan uranyumun içindeki radyoaktif izotopların oranının arttırılması gerekir. Uranyum zenginleştirmesi denilen bu süreç sonucunda radyoaktif izotoplarca zengin yakıt oluştuğu gibi radyoaktif izotoplarını kaybetmiş zayıflatılmış uranyum da oluşur. 1 gram zenginleştirilmiş uranyum üretildiğinde, yaklaşık 7 gram zayıflatılmış uranyum oluşur.

Nükleer reaktörlerde kullanılan Zenginleştirilmiş Uranyumun yakıt olarak kullanılması sonucunda da Zayıflatılmış Uranyum elde edilir. ZU nükleer yakıt üretiminde atık üründür. Uranyum metali kurşundan bile daha yoğundur, demire benzeyen parlak bir metaldir ve tel haline getirilebilen yumuşaklıktadır.

Zayıflatılmış Uranyumun Kullanıldığı Yerler

– Yoğunluğunun çok yüksek olmasından dolayı zayıflatılmış uranyum, silah sanayinde zırh ve zırh delici mermilerde kullanılmaktadır.

– Yoğunluğundan dolayı ZU dönen mekanizmalar için balans ve ağırlık ayarında, titreşimi gidermede, kontrol yüzeylerini dengelemede ve havacılık sanayinde kullanılır.

 – Radyoaktif kalkan olarak radyoaktif maddeleri taşımada konteynır olarak da ZU kullanılmaktadır.

Zayıflatılmış Uranyumun Silah Olarak Kullanımı 

Günümüzün gelişmiş ve etkinliği artırılmış silah sistemleri ve mühimmatlar, muharebe ortamında silahların doğrudan etkileri yanında çevreyi kirleterek de muharebe sahasındaki personel ve teçhizat için tehlike oluştururlar. Bu tehlikelerin en önemlisi kullanılmış mermilerden, hasarlı ve imha edilmiş teçhizattan, kirletilmiş şarapnellerden kaynaklanan düşük seviyeli radyasyon tehlikesidir. Radyasyon tehlikesini oluşturan ise muharebe sahasında içerisinde ZU bulunan mühimmat ve teçhizatın kullanılmış olmasıdır.

Zayıflatılmış Uranyumun Çevresel Etkileri

– ZU depolandığı yerlerde yangın çıkması ve yangın sonucu uranyumun okside olarak toz halinde havaya karışması çevreyi kirletebilir.

– Uranyum içeren zırh delici bir merminin bir zırhlı araca yüksek hızla çarpması sonucu ZU’nun yaklaşık %10’u okside olarak havaya karışır ve aerosol forma dönüşür. Bu aerosol, zırhlı araçların içinde uzun süre kalarak çevreyi kirletebilir.

– ZU’nun kullanımına bağlı olarak çevreye yayılması ve insan vücuduna girmesinin değişik yolları (deriden, solunumla veya yiyecek maddeleriyle) mevcuttur.

– ZU’nun endüstriyel kullanımında ve bunun sonucu oluşabilecek kazalarda uranyum parçacıkları aerosol formda havaya karışır, nefes almak suretiyle insan vücuduna girebilir. Normal koşullarda ZU’nun deri yoluyla insan vücuduna girmesi mümkün değildir. Ancak vücuttaki yaralarda birikebilecek uranyum parçacıkları zamanla bu yaralardan insan vücuduna bulaşabilir.

– Mühimmatın içindeki ZU mühimmat bozulmadığı müddetçe önemli bir radyasyon tehlikesi yaratmaz. ZU mühimmatının tahrip ettiği araçlar çevresinde ve sonrasındaki infilaklarda dikkatli olunmalıdır.

– En önemli tehlike solunarak, yutularak veya açık yaralar yoluyla vücuda girdiğinde iç organların ZU’ya maruz kalmasıdır. Eğer vücudun içine girerlerse, bütün vücut dokularına radyasyon yayarlar, kaynak vücudun içinde olacağından ışıma sürekli olacaktır.

– İnsan vücuduna giren uranyumun %98’i emilmeden dışkı yoluyla vücuttan atılır. İnsan vücuduna girmeden uranyum sadece radyoaktif özelliği ile insanları etkilerken, insan vücuduna girdikten sonra hem radyoaktif hem de kimyasal olarak insan vücudunu etkiler.

– Vücut dışındaki ZU, yaydığı gama ve beta radyasyonları ile insan vücudunu etkiler, alfa radyasyonu ise deri tarafından emilir.

– Dünya Sağlık Örgütü (WHO) tarafından kabul edilen değere göre, normal şartlarda bir insan vücudu yılda 1 mSv dozunda radyasyona maruz kalmaktadır. Bazı ABD kaynaklarınca; bir kişinin ZU’ya derisiyle direk teması sonucu 1 saatte 2 mSv doz şiddetine maruz kalacağı, derinin aynı bölgesi ile ZU’ya birkaç gün sürekli olarak temas edilmesi durumunda ciddi miktarda radyasyona maruz kalınacağı değerlendirilmektedir.

Zayıflatılmış Uranyum Etkilerine Karşı Alınacak Önlemler

– ZU tehlikesinin bulunduğu yerlerde mühimmatın infilak veya yanmasından yıllar sonra dahi içme suyunun ve yiyeceklerin kirlenme derecesi ölçülmelidir.

– ZU tehlikesi olabilecek bölgeler uzman ekiplerce temizlenmelidir. Bölgede ZU mühimmatı mevcut ise bölge karantina altına alınmalı ve koruyucu teçhizatsız bölgeye girilmemelidir.

– Bilinen veya muhtemel düşük seviyeli radyasyon tehlike bölgeleri içerisinde, cildin tozla temasını önleyen giysiler giyilmeli, zararlı maddelerin ciğerlere çekilmesini önleyen koruyucu maske kullanmalıdır. Koruyucu maske yoksa burun ve ağız kısmı bezle örtülmelidir.

– Zarar görmüş veya imha edilmiş ZU taşıyan araçların 50 m yakınında çalışırken ve ZU mühimmatı ile vurulmuş araçlara girerken koruyucu maske takılmalıdır.

– ZU mühimmatı ile vurularak ya da atık uranyum mühimmatı taşırken yanan araçlardan gelen dumandan kaçınılmalı ve rüzgârla oluşabilecek toz bulutlarından ve patlamalardan uzak durulmalıdır.

– ZU’dan yapılan metallere uzun süreli temas edilmemeli, onlardan mümkün olduğunca uzaklaşılmalıdır.

Sonuç

Birçok alanda kullanılan ZU ile askerî alanda tanışmamız yakın tarihte gerçekleşen Kosova, Bosna ve Irak Harekâtları dolayısıyla olmuştur. Bu harekâtlar sırasında ve sonrasında sık sık kamuoyunun gündemine gelmiş ve tonlarca kullanıldığı (Körfez Savaşında 320 ton, Afganistan’da 500-1000 ton, Kosova’da 10 ton, Bosna-Hersek’te 2 ton) iddia edilmiştir. Bu harekâtlara katılan askerlerin bir takım sağlık sorunlarıyla karşılaştıkları ve hatta ölümlü vakaların olduğu çeşitli medya organlarına dahi yansımıştır. Bazı kaynaklarca kinetik enerjili mühimmat (KE) olarak da adlandırılan ZU’nun, en son Suriye’de yapılan operasyonlarda kullanıldığına dair haberler de medyada yer almıştır.

Azaltılmış Uranyum insanlık yararına, insan yaşamını kolaylaştıracak alanlarda ve endüstride gerekli önlem ve emniyet tedbirleri alınarak kullanılmalıdır. Ancak askerî alanda mühimmat ve zırh yapımında yoğun olarak kullanılan ZU’nun yerine, alternatif kaynaklar araştırılarak aynı maksatla kullanılabilecek maddelerden yararlanılmalıdır. ZU’nun ani ve uzun süreli sağlık riskleri konusunda sivil-asker tüm vatandaşları bilinçlendirecek önlemler alınmalıdır.

Kaynaklar:

1. Uranium Medical Research Centre, http://umrc.net/publications-2/scientific-conferences/, Erişim Tarihi:20 Ekim 2017.
2. http://www.nuveforum.net/1420-uranyum/40003-uranyumun-kimyasal-ozellikleri/, Erişim Tarihi: 07.2017
3. World Healty Organization, http://www.who.int/en/, Erişim Tarihi:20 Ekim 2017.
4. http://www.gazetevatan.com/abd-kinetik-enerjili-suriye-de-denedi–1050855-dunya/, Erişim Tarihi:21 Ekim 2017.
5. http://arsiv.ntv.com.tr/news/54867.asp, Erişim Tarihi:21 Ekim 2017.
6. https://www.google.com.tr/search?q=depleted+uranium&tbm=isch&source=iu&pf=m&ictx=1&fir=LMxamROBWj0-6M%253A%252CEmv9bBOhSz22mM%252C_&usg=NDNS6fkUyU8tVq SqfzWzSAMLsyo%3D&sa=X&ved=0ahUKEwilsdLfxoTXAhXlK5oKHTuAAS8Q9QEIRTAE#imgrc=LMxamROBWj0-6M: Erişim Tarihi:22 Ekim 2017