ÜLKEMİZDE KIRSAL KALKINMA UYGULAMALARI

Atatürk Dönemi’nde uygulanan tarım politikası verimi yüksek, nitelikli ve standart kalitede tarımsal ürünlerin elde edilmesine yönelik olarak uygulanmıştır. İthalatı yapılan şeker, çay gibi işlenmiş gıdaların ülkede üretilebilmesi için de tarımsal üretim teşvik edilmiştir.

Türkiye, dünyada sosyal ve ekonomik kalkınmasını belirli bir plan ve program içinde yürütme gereğini duyan ve planlı kalkınmayı daha 1930’lu yıllarda uygulamaya koyan nadir ülkelerdendir.

Cumhuriyetin kuruluşu ile başlayan çağdaşlaşma çabaları ve buna paralel olarak kırsal kalkınma çalışmaları tüm zorluk ve engellere karşın zamanın olanakları içerisinde başarıyla yürütülmüştür. Özellikle 1929 ekonomik buhranı, genç Türkiye ekonomisini de etkilemiş ve tarım ürünlerine dayalı olan ihracat olanaklarını sekteye uğratmıştır. Dış dünyada meydana gelen bu olumsuz gelişmeler karşısında Türkiye’nin tek yapacağı tarımda ve kırsal kesimde kalkınmanın sağlanarak kaynak yaratılması olduğuna karar verilmiştir. Buradan hareketle, cumhuriyetin kuruluş yıllarında dönemin hükümetleri köylüye yönelik önemli adımlardan biri olan 18 Mart 1924’de 442 sayılı Köy Kanunu’nu çıkarmışlardır. Son derece mükemmel maddeler içeren bu kanun daha sonraki hükümetler tarafından yeterince uygulanmamıştır. Ancak kırsala yönelik çeşitli modeller farklı süreçlerde denemeye alınmıştır.

Örnek Köy Modeli (1963-1965)

Örnek köy modeli köye götürülen hizmetlerde eşgüdüm sağlanması, hizmetlerden çevrede bulunan köylerin de yararlanabilmeleri, benzer sorunlardaki köylerin bir araya getirilmesi ve başka köylere örnek olacak somut bir gelişme modelinin ortaya konulması görüşlerine dayanmaktadır. Örnek köy Modeli, 1963–1966 yılları arasında sadece Ankara ve İstanbul İllerinin bazı köylerinde uygulanmıştır.

Toplum Kalkınması Modeli (1963-1972 / I. ve II. Beş Yıllık Kalkınma Planı Dönemi)

Toplum Kalkınması yaklaşımının tanımı, ana ilkeler, esasları ve hedefleri, Türkiye’de ilk olarak, Birinci Beş Yıllık Kalkınma Planı’nda belirtilmiştir. Yaklaşım Planda: “çeşitli hizmet ve çalışmaların yapılması, dernek, kooperatif gibi teşkilatların kurulması ve idare ile toplulukların işbirliğinin sağlanmasını kapsayan bir çalışma” olarak tanımlanmıştır. Planda, toplum kalkınmasının başarıyla uygulanabilmesi için il ve ilçe kademelerine ağırlık veren bir düzenin kurulması hedeflenmiştir. Ayrıca, merkezi ve yerel yönetim arasında güçlü bir ilişkinin ve Toplum Kalkınması Enstitüsü’nün kurulması öngörülmüştür. 

Çok Yönlü Kırsal Alan Planlaması (1965-1970)

Çok Yönlü Kırsal Alan Planlaması yaklaşımının amacı, kırsal alanlarda kendine yeterli birimler oluşturmak ve kırsal alanı kentin çekiciliğini azaltacak biçimde içinde rahatça yaşanabilir bir duruma getirmek, bölgede var olan kaynakların en akılcı bir biçimde işletilmesini sağlamak yönündedir. Söz konusu yaklaşım, kırsal yerleşmelerin toplumsal, fiziksel ve ekonomik sorunlarına eğilir. Köy kalkınmasını ilgilendiren tüm konuları kapsamaktadır. Bunların içinde aile planlaması, eğitim, sağlık, sosyal hizmetler planlaması, üretim, pazarlama, yeni tekniklerin uygulanması, toprağı en verimli şekilde kullanma esasları, kooperatif ve kredi gibi ekonomik konular da bulunmaktadır.

Merkez Köy Modeli (1971-1983)

Merkez Köy Modeli, ilk olarak İkinci Beş Yıllık Kalkınma Planı içinde yer almış, Üçüncü Beş Yıllık Kalkınma Planı’nda bir politika aracı olarak kabul edilmiştir.  Yaklaşım, köy kümeleri arasında en merkezi yerde olan yerleşmeye hizmetlerin götürülerek, çevredeki yerleşmelerin buradan faydalanmasını içermektedir. Merkez Köyler aracılığı ile çevredeki yerleşmelere götürülecek hizmet ve programlar içinde sağlık evleri ve ocakları, ana-çocuk sağlık merkezleri, temel eğitim ve yatılı bölge okulları, sabit mesleki köy kursları, karakollar, pazar yerleri, aşı ve suni tohumlama istasyonları, PTT şube ve ajansları yer almaktadır. Ayrıca gezici nitelikte görev yapan kamu kuruluşlarının da Merkez Köyde yer alması ön görülmüştür.

Köykent Modeli

Köykent kavramı kentleşme ve sanayileşme kavramlarını birleştirmeye çalışan, kırsal alanlar için geliştirilmiş bir kalkınma modelidir. Resmi kaynaklarda, köykent, kırsal alan nüfusunun, toplumsal, kültürel, ekonomik ve kamusal gereksinmelerini karşılayacak şekilde donatılmış kırsal yerleşim birimi olarak tanımlanmaktadır. Kırsal yerleşim yapısına daha rasyonel bir biçim vermek, dağınıklığı toplulaştırmaya dönüştürmek, köye götürülen hizmetlerde etkinlik sağlamak, sanayileşmeyi kırsal alana yaymak, kırsal alanda iş olanakları yaratmak, büyük kentlerde sağlıksız kentleşmenin sakıncalarını gidermek ve tarımsal düzeni değiştirmek köykent yaklaşımının başlıca amaçlarıydı. Köykentlerin Merkez Köyler’den farkı, yaklaşımın basit ekonomik amaçların ötesinde, sosyal yönü de olan bir toplumsal dönüşüm ve kalkınma projesi olmasıdır.

Tarım Kentleri Modeli (Uygulanmadı)

Proje ile her bölgede 8 veya 10 köyün bir ünite oluşturacak şekilde bir araya getirileceği, bu köylerin merkezindeki köyün tarım kenti olarak planlanacağı, köylerin tarım kenti ile tarım kentinin de en yakınındaki kentle ulaşım bağlantısının sağlanacağı, tarım kentine tüm devlet olanaklarının götürüleceği ve buralarda tarım atölyeleri ile tarıma dayalı orta ölçekte sanayi tesislerinin kurulacağı ifade edilmiştir. Köyden kente göçü önlemeyi ve kırsal yerleşmelerdeki işgücü fazlasını çevredeki tarım dışı alanlarda istihdam etmeyi tasarlamıştır. Tarım Kentleri de, Köy Kentler gibi Agrindus fikrinden esinlenilerek planlanmıştır.

Özel uygulamalar ise ilginçtir. Ancak zaman sürecinde bu uygulamalar veya çabalar önemlerini yitirmiştir. Örneğin Cumhuriyet Köyü Projesi Modeli; Atatürk’ün Cumhuriyet Köyü Projesi, sadece bir yerleşim planı değildir; tüm ülkeyi kapsayan kentsel, çevresel, toplumsal ve siyasal bir dönüşüm projesidir. Buna bağlı olarak köyde kurulması planlanan yapılar kültür-sanat faaliyetlerine, çocuk ve gençlerin yetişmesine, tarım ve hayvancılığın ilerletilmesine, köy halkının sosyal ihtiyaçlarının karşılanmasına öncelik verilerek tasarlanmıştır.

Bir diğer uygulama ise Türkiye Kalkınma Vakfı (TKV) Türk Hayvancılık Sektörü’nün modernleşmeye başladığı yıllarda ülkemizde o güne kadar hiç uygulanmamış bir modeli devreye sokmuştur. Türkiye Kalkınma Vakfı (TKV) “Tavukçuluk Modeli”, küçük üreticilerin rekabetçi piyasa ekonomisinde özel girişimciler gibi yer alabileceğini, ülke ölçeğinde bir tarımsal üretimin teknik ve mali bakımdan sürdürülebilir olduğunu göstermek için kurulmuştur. Namrun yaylasında yoksul beş çiftçi ailesiyle ile başlayan “1972 Tarsus Projesi” çalışmaları sonraki adımlarında Köytür adı altında şirketleşmiş ve kelimenin gerçek anlamıyla hijyenik ve ticari bakımdan modern piliç üretimini kavram ve uygulama olarak Türkiye’ye tanıtmış ve bunu küçük üreticilerle birlikte başarmıştır. Bölge de başarılı biçimde gelişen bu proje, 1981’de Hollanda’da, küçük üreticilere yönelik uluslararası 250 benzer uygulama arasında “en başarılı örnek” seçilmiştir. İlk kuruluşunda yöresel şirket olarak ortaya çıkan Köytür 2000 yılında Türkiye’nin ilk 500 şirketi arasındaki en büyük gıda şirketi olmuştur. Köytür modeli üreticilerin kalkınmasını öngörmüş ve bu ilkeyle binlerce aileye yıllarca katkı sağlanmıştır.

1969 da Prof. Dr. Necmi Sönmez önderliğinde kurulan TKV birçok alanda (arıcılık, et, süt, peynir, halı ve el işleri) kırsal kalkınma projelerine verdiği önemle anılmaya başlamıştır. Ne yazık ki kişilere bağımlı bir yönetim anlayışında olan kurumlar, Ülkemizde faaliyetlerini aynı düzeyde devam ettirememektedir.

Yararlanılan Kaynaklar

Anonim (1991). Yozgat Kırsal Kalkınma Projesi. Ankara: Tarım ve Köy işleri Bakanlığı.

Abay, C. ve Çıkın, A. (1996). Kırsal Kalkınmaya İlişkin Çeşitli Yaklaşımlar İçinde Rehovot Yaklaşımı ve Başarı Koşulları. Türkiye 1. Tarım Ekonomisi Kongresi,  430-434.

Akın, S. ve Yıldız, F.F. (2005). Bölgesel Kalkınma Ajansları Ve Türk Tarımına Etkileri, Türktarım Dergisi, Sayı: 163, s.38-44, Ankara.

Altın, H. (2003). Türkiye’de Cumhuriyet Dönemi Köy Politikaları (1950-2000).  Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Doktora Tezi, İzmir.

Amnon Rubinstein, “Return of the kibbutzim,” Jerusalem Post, (July 10, 2007); Israeli Foreign Ministry

Anonim (2000). Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Planı Kırsal Kalkınma Özel İhtisas Komisyonu Raporu.

Anonim (2002). Yozgat Tarım Master Planı. Yozgat: Tarım ve Köyişleri Bakanlığı

Anonim (2005). Dokuzuncu Kalkınma Planı 16.2 no.lu Kırsal Kalkınma Politikaları

Aynur Gül Karahan (2015). Atatürk Dönemi ve Sonrasında Tarım Politikalarındaki Değişimin Gıda Sanayisine Yansımaları (1923-1960) Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi.

Bayraç, H.N. ve Yenilmez, F. (2005). Türkiye ve AB Tarım Sektörleri Karşılaştırması. Ekonomik

Beş Yıllık Kalkınma Planı Tarımsal Politikalar ve Yapısal Düzenlemeler Özel İhtisas Komisyonu Raporu. Ankara: DPT.

Boratav, K. (2004). Tarımsal Yapılar ve Kapitalizm İmge Kitap Evi Yayınları 3. Baskı.269 sayfa

Cengiz, T. (2003). Peyzaj Değerlerinin Korunmasına Yönelik Kırsal Kalkınma Modeli Üzerine Bir Araştırma: Seben İlçesi (Bolu) Alpağut Köyü Örneği. Ankara Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Doktora Tezi, Ankara.

Çalışkan V. Türkeş, M. (2005). DTÖ’nün Ekonomi Politiği ve Türkiye Tarımı Üzerindeki Etkileri. Türktarım, 162, 24-31.

Geray, C. (1967). Toplum Kalkınması Deneme Çalışmaları Bünyan Örneği. Ankara: Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi

Geray, C. (1974). Planlı Dönemde Köye Yönelik Çalışmalar. Ankara: TODAİE Yayınları.

Gülçubuk, B. (1997). Kırsal Kalınma çalışmalarında Türkiye Kalkınma Vakfı’nın Yeri ve İşlevi (Bu Kuruluşun Uzunyayla Uygulaması). Ankara Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Doktora Tezi, Ankara.

Gülçubuk, B. (2015). “Tarım ve Kırsal Alanların Geleceğinde Büyükşehir Kanunu: Bir Tehdit mi, Bir Fırsat mı?”. Adana Kent Sorunları Sempozyumu-3, TMMOB, 22-23.Mayıs.2015, Adana

Gülçubuk, B., (2016). “Dünyanın Ve İnsanlığın Geleceği İçin: Aile Çiftçiliği”. PANKOBİRLİK Dergisi, Sayı:107, s:22-27, Ankara.

Gökhan Günaydın, (2006). Avrupa Birliği Genişleme Sürecinde Türkiye Kırsal ve Tarımsal Politikalar, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara, T.C. Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Siyaset Bilimi ve Kamu Yönetimi Bölümü Yönetim Bilimleri Anabilim Dalı.

Hürriyet Öğdül, Erdem Erbaş, S. Demet Kap ,Teoman Tekkökoğlu (2010). Köy Kanunu Tasarı Taslağı Hakkında Görüş Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi  Şehir Ve Bölge Planlama Bölümü.

Kaymakçı, Mustafa (2015). Siyasi Partilerin Tarım Politikaları Nasıl Olmalı Süt Dünyası Dergisi hhtp//www.sutdunyasi.com/dergi/

Kaymakçı, Mustafa (2016). Tarımda Havza Modeli Süt Dünyası Dergisi hhtp//www.sutdunyasi.com/dergi/

Taraklı, D. (1993). Kalkınma, Tarım ve Sanayi İlişkileri. Kırsal Sempozyumu.  Ankara: DPT.

Türkeş, M. (2005). DTÖ’nün Ekonomi Politiği ve Türkiye Tarımı Üzerindeki Etkileri. Türktarım, 162, 24.

Ahmet Ay, Sinem Yapar (2005). Dünya Ticaret Örgütü Tarım Anlaşması ve Türkiye Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi Sayı 13, 57-80.

Tütengil, C.O. (1975). 100 Soruda Kırsal Türkiye’nin Yapısı ve Sorunları. İstanbul:  Gerçek Yayınları.

Yıldırak, N. Gülçubuk, B. ve Gün, S. (1995). Tarımsal Nüfus ve Yapısal Dönüşüm. TMMOB Ziraat Mühendisleri Odası Teknik Kongresi, 26, 97-114.

Yücer, A.A. (2005). AB Üyeliğinin Türk Tarımına Olası Etkileri. Türktarım 28-31.

Yücer, A.A. (2005). Dünya Ticaret Örgütü İleri Tarım Müzakereleri ve Türkiye.  Türktarım, 162, 32-37.

Zühre ÇELİK 2006.Türkiye’de Kırsal Planlama Politikalarının Geliştirilmesi Dokuz Eylül Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Doktora Tezi Şehir ve Bölge Planlama Bölümü, Şehir Planlama Ana Bilim Dalı 255 sayfa.