…

TÜRKİYE VE ILIMLI İSLAM

Türkiye Cumhuriyeti laik ve çağdaş bir ulus devlet olarak, ılımlı İslam anlayışını savunan ve dinsel bir gelenekten gelen Müslüman demokrat bir siyasal parti tarafından çeyrek yüzyıllık bir zaman dilimi içinde yönetilmektedir. Batı ülkelerinde görülmeyen bir biçimde gündeme gelen bu demokratik siyasal gelişme, Türk devleti üzerinden hem İslam dünyasına hem de diğer devletlere örnek olmuştur. Batı dünyası bugünkü medeniyetin kurucusu olduğu için çağdaş uygarlık daha çok Hristiyan dininin yayılmasıyla birlikte gelişmiştir. Batı tipi demokrasiler daha çok Fransız devrimi sonrasında ortaya çıkarken, laiklik esas alınmış ve eski dönemin koşullarında gelişmeler gösteren ideolojiler üzerinden sol-sağ ya da merkez çizgilerinde düşünce sistemleri getirerek, yirminci yüzyılın dünya haritasını meydana getirmişlerdir. Bütün dünyayı kapsayan bir kapitalist düzen kurulurken, batının önde gelen devletleri başı çekmiş, İngiltere-Amerika ve Rusya üçgeninde geleceğe doğru eskisinden çok farklı bir yeni dünya düzenine yönelmişlerdir. İnsanlık tarihi incelendiği zaman bugün gelinen aşamada devlet ve toplum modelleri gelişirken, batı demokrasilerinde önce laiklik ilkesi ile dışlanan dinlerin, yeni dönemde dinsel alt kimlikler üzerinden siyaset sahnesine girdiği ve bu doğrultuda Hristiyan batı ülkelerinde Hristiyan Demokrat partilerin kurularak siyasal mücadele alanına girdikleri görülmüştür. Avrupa merkezli böylesine bir oluşumun ortaya çıkmasında demokratik rejimlerin gelişmelerinin önemli rolleri olmuştur. Dinci akımlar da diğer siyasal akımlar gibi kendi siyasal partilerini kurarak öne çıkmışlar ve böylece laiklik ilkesinin getirmiş olduğu dışlanma oluşumunun önü kesilerek, geleceğe yönelik bir laik ve anti-laik ayrışma sürecinin içine girilmiştir.

Hristiyan ülkelerin elde ettikleri bu gelişme bütün dünyayı etkilediği gibi, Müslüman ülkelerde de benzeri arayışların gündeme gelmesine yol açmıştır. Hristiyanların yaşadıkları oluşumların benzerini batı tipi demokrasilere yönelen Müslüman ülkelerde de gündeme getiren İslamcı çevreler, Hristiyan Demokrat partilerin karşısına Müslüman Demokrat partileri kurarak çıkmaya çaba göstermişler ve bu doğrultuda uzun yıllar sürdürülen çabaların sonucunda da sağda ya da solda kurulan demokratik ya da cumhuriyetçi partiler siyasal programlarına ya da kurdukları partilerin adına din kimliği yansıtan dolaylı isimleri koymuşlardır. Böylece batı tipi demokratik ülkelerde Hristiyanlık dini bir siyasal hareket olarak örgütlenmiş ve Vatikan gibi merkezi bir devletin desteği ile Hristiyan ülkelerden oluşan bütün batı dünyasında yerini almıştır. Fransız devrimi sonrasında laiklik ilkesinin kabul edilmesiyle, tıpkı Hristiyanlar gibi diğer dinler de örgütlenerek kendi partilerine kavuşabilmişlerdir. Bugünkü uygar dünyayı batı dünyası temsil ettiği için “batıdaki her türde yenilik ya da gelişmeler gibi, Hristiyan Demokrat Partiler oluşumu Müslüman ülkelerde de Müslüman Demokrat partilerin kurulması çizgisindeki arayışları öne çıkarmış ve bu yönde atılan adımlar doğrultusunda eski dönemde dünya devleti boşluğunu doldurmaya çalışan Britanya İmparatorluğunun, kendisine bağımlı olarak geliştirmiş olduğu İslam ülkeleri siyasal yapılanmalarında batı tipi bir demokrasi inşa ederken, Müslüman Demokrat partilere de yer verilmeye başlanmıştır. Anayasal ve yasal sınırlar çerçevesinde tüm Müslüman ülkelerde, demokratik rejime geçiş ile birlikte İslamcı çizgide partiler birbiri ardı sıra kurulmaya başlamıştır ama Müslüman Demokrat ismi batı ülkelerinde olduğu kadar rahat bir biçimde kullanılamadığı için daha çok soyut kavramların parti ismi olarak kullanıldığı bir gelişme bu aşamada öne çıkmış ve Müslüman Demokrat Partiler dinsel çağrışım yapan genel ve soyut kavramlar üzerinden İslam ülkelerinde örgütlenirken, Hristiyan ülkelerde Müslümanlık ve de İslam ülkelerinde Hristiyanlık dinleri de çeşitli açılardan sosyal ve siyasal tartışmalarda öne çıkarak, ülkelerin siyasal gelişme çizgisinde yönlendirici düzeyde etkin olmuşlardır. Günümüz dünyasında bugün Hristiyan Partiler kadar Müslüman partiler de örgütlenerek iktidara gelebilmekte ve kendi yurtlarını emperyalizme karşı çıkarak yönetme hakkını elde etmektedirler.

Dünya tarihinde hızlı gelişmeler yaşanırken, insan toplulukları çeşitli siyasal alanlarda ve konularda mücadele etmek zorunda kalarak, geleceğe dönük bir biçimde yeryüzü haritasında var olan devlet yapılanmalarının yenilenmesi açılarından farklı gelişmeler ile karşı karşıya kalmışlardır. Dünya siyasal tarih çizgisinde ilerlerken, ortaya çıkan sorunlar arasında din konusu en başta gelen sorun olarak öne çıkmıştır. Yüzyıllar geçtikçe dünya nüfusu artmış ve artan nüfusun manevi gereksinmeleri doğrultusunda din konusu da fazlasıyla yaygınlık kazanmıştır. Yeryüzünde adil, eşitlikçi ve özgürlükçü bir düzen kurulamadığı için bir türlü hakkaniyete ve adalete dayalı siyasal düzen kurulamamış ve bu yüzden de halk kitleleri her türlü haksızlığa ve eşitsizliğe ağırlık vererek bu dünyada yaşam kavgası yapmak zorunda kalmışlardır. Dinlerin zaman içinde siyasete girmesi ile birlikte giderek artan haksızlıklar dinlerin genişlemesine ve yaygınlık kazanmalarına yardımcı olmuştur. Haksızlık ve eşitsizliklerin yıllar geçtikçe artması yüzünden dinsel taban yaygınlık kazanırken, öbür taraftan da dinlerin siyasete girmesiyle birlikte, eskisinden daha güçlü yeni yapılanmalar öne çıkmış ve insanlığın geleceğe dönük yaşam serüveninde bir can kurtarıcı simit gibi, önleyici toplumsal hareketleri tarihin belirli dönemeçlerinde gündeme getirmiştir. İnsan toplulukları dünya kıtalarına yayıldıkça yeni bölgelerde de dinsel örgütlenmeler gündeme gelmiş ve her din kendisine toplumsal taban oluşturmak üzere, din merkezleri ve ibadethaneler açmışlardır. Dinler arası ilişkiler önceleri çok çekişmeli ve kanlı olmuş ama zaman içerisinde, dinlerin hem kutsal yerler hem de siyasal partiler düzeyindeki etkin örgütlenmesiyle toplumsal tabana yayılmakta olan tek tanrılı dinlerin, sosyal ve siyasal çizgide örgütlenmelere girişiyle birlikte siyasal alanlarda dinlerin etkilerinin giderek arttığı görülmüştür. Bu tür gelişmelerin devamında da dinler, zamanla dünyanın çeşitli bölgelerinde ya da ülkelerinde dinsel kuralları esas alan din devletleri kurmuşlar ve bu devletlerin büyüyerek güçlenmesi sayesinde de dine dayanan din imparatorlukları ya da büyük devletler kurulabilmiştir.

İnsanlık tarihine bakıldığı zaman dinler arası çekişme ve çatışmaların yerel, bölgesel ya da küresel savaşlara meydan verdiği anlaşılmaktadır. Bu tür din kavgaları yüzünden sosyal yaşam düzeni içinde barış ve düzen tam olarak kurulamamış ve sonunda büyük bölge savaşları ya da tüm dünya ülkelerini kapsayacak biçimde cihan savaşları, birbiri ardı sıra gündeme gelmiştir. Dinler insanların manevi gereksinmelerini karşılamak üzere ortaya çıkarken, yeryüzündeki çekişme ve çatışmaların artması üzerine, dinlerin de siyasal plan ve projelere alet edildiği ve zamanla bu doğrultuda yeni yeni çekişmelerin gene dinsel etkinlikler üzerinden siyasal alana taşındığı görülmüştür. Dinler tarihi incelendiği zaman bu tür gelişmelerin sürekli olarak dünya barışını tehdit ettikleri görülmektedir. Dinler açısından kutsal alanlar olarak kabul edilen Orta Doğu toprakları tarihin her döneminde dinler, mezhepler ve tarikatlar arası savaşlara sahne olmuştur. Çağdaş uygarlığın geçerli olduğu Avrupa kıtasında iki bin yılı aşan bir süre dinler arası çekişmeler siyaseti belirlemiş ve bu yüzden Hristiyan egemenliğinin yer aldığı bu kıtada Osmanlıların Müslüman, Musevilerin Yahudi devleti kurma hakkı engellenmiştir. İki bin yıl süren çekişmeler iki dünya savaşı yaratınca, Balkan savaşları kışkırtılarak bu bölgedeki Hristiyan olmayan halk kitleleri Anadolu üzerinden Orta Doğu topraklarına yönlendirilmiştir. Osmanlı devletinin kurucusu ve yöneticisi Türkler Müslüman kimlikleriyle Orta Doğu topraklarında kendileri için bir devlet düzeni kurabilmişlerdir. Avrupa topraklarında devlet kurmalarına izin verilmeyen Musevi topluluklar da tıpkı Türkler gibi ayrı bir devlet kurmak için uğraşırlarken Avrupa kıtasından kovularak merkezi alana gönderilmişlerdir. Orta Doğu toprakları Osmanlı İmparatorluğu çatısı altında Müslüman halk kitlelerinin yurdu olarak görev yaparken, Avrupa’dan dışlanan Musevi devleti Müslüman bölgelerin tam ortasında ayrı bir devlet oluşumuna doğru yönlendirilmiştir. İkinci Dünya savaşı sonrasında Avrupa topraklarından Filistin topraklarına doğru yönlendirilen Musevi insan grupları, uluslararası hukuka aykırı bir biçimde zorlanan yeni devletin halkı olarak komşu ülkelerde yaşayan Müslüman topluluklar ile savaşmak zorunda kalmışlardır. Bu yüzden yirminci yüzyılın ikinci yarısında merkezi coğrafyada Arap-İsrail savaşları olarak adlandırılan din savaşına sürüklenmiştir. Soğuk savaşın son yıllarına kadar devam eden bu iki büyük dinin merkezdeki savaşı bir türlü önlenememiştir.

Sovyetler Birliği varken sürekli olarak devam ettirilen Arap-İsrail savaşları, sosyalist sistemin çöküşü üzerine gündeme gelen küreselleşme aşamasında, kendiliğinden durma noktasına gelmiştir. Ulus devletlerin üniter devletçi tutumları yüzünden din devletleri yarım yüz yılı aşan çatışma dönemi yaşadıktan sonras durma noktasına gelmiştir. Orta Doğu’da Arap-İsrail savaşları olarak ifade edilen savaşlar, aslında Müslüman ve Musevi çekişmeleri olarak tarihin her döneminde görülmüştür. İki dünya savaşı sonrası Türkiye’nin merkezi alanda bir ulus devlet olarak kurulması üzerine, uluslararası Siyonist hareket Yahudilerin ana vatanı olarak gördükleri Filistin bölgesinde binlerce yıllık rüyaları olan bir Yahudi devletini kurma şansını elde edebilmişlerdir. Bu aşamadan sonra İslam coğrafyasının tam ortalarında bir Musevi devleti kurulmasıyla birlikte üçüncü dünya savaşına doğru giden savaş süreci, Arap devletleri ve Müslüman milletlerin tam ortasında çok farklı bir dinden oluşan yabancı bir cisim gibi, İslam dünyasının ortalarına getirilen İsrail ile birlikte tarihteki din savaşlarının yeni bir uzantısı olarak, Arap dünyasının tam ortasında kutsal devlet olarak İsrail üçüncü kez kurulmuştur. İkinci dünya savaşının bitmesi üzerine başlayan Arap-İsrail savaşları yirmi birinci yüzyılın ilk başlarına kadar devam ederek, yarım yüzyıllık bir savaş dönemini bölge halklarına yaşatmışlardır. İlk çağlardan bu yana devam edip gitmekte olan din savaşları son dönemde merkezi alanda yeni devletlerin kurulmasıyla birlikte, devletler savaşı olarak gösterilmiştir. Genişletilmiş Kuzey Afrika ve Büyük Orta Doğu projelerinin, birlikte yeni düzen getirmek istediği Müslüman coğrafyada Musevilerin gelerek tam merkezde bir din devleti kurmaları üzerine yeniden din savaşları dönemine girilirken, geçmişten gelen din savaşları sürecinde Hristiyan ve Müslüman savaşları bir yönü ile geride kalmıştır. Yüzyıllarca Avrupa’nın Hristiyan orduları ile savaşmak zorunda kalan Osmanlılar, yeni dönemde Türkiye ve Türkler olarak yollarına devam etmek durumuna geldikleri aşamada, laik bir Müslüman ülke olarak İslam ülkelerinin İsrail’e karşı sürdürdüğü din savaşlarına girmemişler ve Arap ülkelerinin Yahudi devletine karşı yürüttüğü savaşlara bulaşmayarak, yeni dönemde güçlü bir güvenlik devleti olarak merkezi alanda yola devam etmeye dikkat etmişlerdir.

Yirminci yüzyılda iki dünya savaşı ile eski dünya düzeni değişirken, Vatikan’ın tekelinde örgütlenen Hristiyan Avrupa kıtası tek bir dinin bayrağı altında bir araya gelirken ve İslamiyet ile Musevilik gibi iki büyük dini Avrupa kıtasının dışına iterken, Osmanlı uzantısı Türk devleti ile birlikte Siyonizmin bayraktarlığını yaptığı Musevi devleti de İsrail adı ile merkezi alan coğrafyasında yerini almıştır. İngiliz emperyalizmi Osmanlı devletini işgal ederek yıktıktan sonra bölgede Hristiyan dininin eski Roma ve Bizans imparatorluklarının uzantısı olarak sürdürülmesi için, Vatikan’ın kontrolunda bir yeni Roma imparatorluğu İngiltere’nin de devamı olarak yeniden kurulmaya çalışılmıştır. Hristiyanların Avrupa kıtasında kurulmasına izin vermedikleri Yahudi devletinin İngiltere ve Amerika Birleşik Devletleri’nin destekleri ile Orta Doğu bölgesinde kurulmasıyla birlikte, Avrupa kıtasındaki Musevi-Hristiyan çekişmesi, merkezi coğrafyaya Müslüman-Musevi çekişmesi olarak uzatılıyordu. Avrupa ülkelerinde geçmişten gelen Musevi ve Müslüman azınlıkların Hristiyan bölgesinde varlığını sürdürmesiyle birlikte, Türkiye Cumhuriyeti ile İsrail aynı dönemlerde kurulan yeni ulus devletler olarak İslam coğrafyası içinde kendilerine yer edinmeye çalışırlarken, bazan birbirleriyle rekabete girmişler, bazan de eski Osmanlı imparatorluğu hegemonyası altında olduğu gibi barış içinde birlikte yaşama ya da Avrupa tipi bir laiklik düzeni içinde bütün dinlerin varlıklarını koruyarak yollarına devam etmeye çalıştıkları görülmüştür. Avrupa’nın katı Hristiyancılığına karşı İslam devletlerinin daha ılımlı bir yol izleyerek diğer dinlere karşı daha hoşgörülü olurken, Yahudi- İsrail devletinin birden Müslüman dünyanın tam ortasında kurulması üzerine, sürdürülmek istenen barış içinde birlikte var olmak politikasının getirdiği hoşgörü ortamı ortadan kalkarak yerini Arap-İsrail savaşlarına bırakmıştır. Bu aşamada bütün Arap ve İslam devletleri bölgedeki tek Yahudi devletine karşı birleşmişlerdir.

Arap-İsrail savaşları yüzünden merkezi coğrafya bir türlü siyasal barış ortamına kavuşamamış ve soğuk savaş döneminin bölgesel çekişmelerinin sürekli olarak bu alanda gündeme getirilmesiyle birlikte, iki karşıt blok arasında bazı sıcak çatışmalara yol açılmıştır. Çatışmalar zaman içinde tırmandırılırken merkezi coğrafyadaki Müslüman ve Hristiyan ülkeler ve halklar arasında eskisi gibi din çatışmalarına doğru gizli servislerin kışkırtmalarıyla siyasal gelişmeler yönlendirilmiştir. İki büyük savaş sırasında milyonlarca insanın yok yere öldürülmesi üzerine yeni dünya düzeni barış amaçlı oluşturulurken, insan hakları üzerinden sonuç alınmaya çalışılmış ama dinler arası gerginliğin geçmişten gelen yoğunlukları yüzünden Vatikan’ın öncülük ettiği Dinler arası Diyalog düzeni tam olarak kurulamamıştır. Böylesine bir diyalog ve hoşgörü ortamına yönelmenin başlamasıyla birlikte devletler arası ilişkilerde, ılımlı dincilik arayışları gündeme gelmiştir. Avrupa kıtasında demokrasinin fazlasıyla gelişmesi üzerine, dinsel alanda yumuşama başlamış ve insan kavramı üzerinden haklar yeniden ele alınarak, yeni bir hoşgörü ortamı çağdaş uygarlık dünyasındaki yeni gelişmelere paralel bir çizgide din ve bilim adamları ile filozofların öncülüğünde yeni bir düzene kavuşturulmaya çalışılmıştır. Dinler arası Diyalog çalışmaları öne çıktıkça, devletlerin din konusunda daha da ileri giderek ılımlı bir dincilik çizgisine doğru yöneldikleri görülmeye başlanmıştır. Dinler arasında geliştirilmeye çalışılan hoşgörü ortamı din anlayışlarını törpülerken, ortaya ılımlı İslam, ılımlı Musevilik ve ılımlı Hristiyanlık gibi yeni anlayışlar ile birlikte bu doğrultuda geliştirilen yeni toplumsal politikalara da devletler ve toplumlar sıcak çatışmaları önlemek doğrultusunda yönlendirilmişlerdir. Çağdaş uygarlık düzeyine erişmiş olan ülkelerde modernizm her zaman temel düşünce biçimi olarak ele alındığı için, din konularında ya da dinsel alanda yenilikler toleranslı bir bakış açısını ılımlı dincilik olarak öne çıkarmaktadır. Konu bu aşamaya gelince, o zaman da dinlerin modernizm açılımı çizgisinde yumuşak siyaset girişimlerinin ılımlı olmaya başladığı görülmektedir.

Binlerce ya da yüzlerce yıl farklı din anlayışları üzerinden birbirini yiyen ve iki büyük dünya savaşı sırasında milyonlarca insanını yok eden bir dünya düzensizliği içinde bocalarken, üçüncü bir dünya savaşı sürecini önlemek isteyen uluslararası örgütlerin araya girmesi ve daha sonra da öncülük yapması üzerine üçüncü büyük savaş çıkarma girişimlerinin önü kesilmiş ve zaman içerisinde devletler ile milletler arasında kalıcı bir barış ortamı yaratılmaya çalışılmıştır. Yirminci yüzyılın son yarısını soğuk savaş düzeni çerçevesinde geçirmiş ve yeni bir yüzyıla doğru dünya ilerlerken, dinler arası diyalog çalışmalarından evrensel barış ortamı kurabilmek için yeni girişimler siyaset sahnesinin gündemini oluşturmuştur. Evrensel barış düzeninin kalıcı bir biçimde örgütlenmesine çalışılırken, dinler arasındaki başlatılan diyalog ortamlarının kalıcı bir biçimde modernize edilebilmesi için çabalar gösterilmiştir. Bu tür ilişkilerin devletler arası iş birliği ortamının geliştirilmesinde etkin olması sayesinde din konularında da ılımlı bir çizgiye gelinebilmiştir. Bu açıdan Türkiye’nin örnek ülkelerden birisi olarak öne çıktığı anlaşılmıştır. Sovyetler Birliğinin dağılmasıyla başlayan yeni dönemde evrensel barış için hem küresel ve bölgesel güvenlik örgütleri kurulmuş, hem de bu gibi ülkelerde farklı dinden gelen ayrı toplulukların modern açılımlara yönelmesiyle, dinsel alanlarda geleceğin barış ortamının temelini oluşturacak derecede ılımlı dinsel politikalar oluşturulmaya başlanmıştır. Dinler arası diyalog çalışmaları devam ettikçe, din ortamında ılımlı İslam’a yönelen yeni girişimlerin gündeme geldiği görülmüştür. Hristiyan Avrupa kıtası ile birlikte Müslüman bir merkezi coğrafya arasında sıkışıp kalan bir modern Türkiye oluşumu, ılımlı İslam ile tamamlanarak farklı dinlerden oluşan Orta Doğu bölgesi halklarının gerçekleştirdiği ılımlı İslam’ın sağladığı geniş serbestlik alanı içinde, barışçı yaklaşımların bütün uluslararası ilişkiler düzeninde etkin olmasına yardımcı olmuştur. Böylece dünya literatürüne geçecek bir düzeyde ılımlı bir dincilik önde gelen dünya ülkelerinde ön planda yer almaya başlamıştır. İnsanlar yarım yüzyıl içinde dinler arası çatışmalardan dinler arası diyaloga geçerek ılımlı dincilik uygulamalarına öncelik vermeye başlamışlardır. Türkiye’de son çeyrek asırda izlenen ılımlı İslamcılık politikaları bu alandaki en önemli örnekler olarak tarihe geçmiştir.

Ilımlılık kavramı üzerinden geçmişten gelen gelişmeler ve bunların ortaya çıkardığı ılımlı İslam örnekleri bugünün dünyasında sürekli barış ortamının dayanak noktalarını oluşturmaktadır. Dinsel alanda her türlü çekişme ve çatışmaları devre dışı bırakarak, genel anlamda bir uysallaştırma ile bu doğrultuda tarafları daha uyumlu çalışmalara yönlendirerek, toplumsal yapı içinde geleceğe yönelik yeni yapılanmalar hazırlamak, ılımlı İslamcıların ortaya çıkış nedenleri olarak bugün kamuoyuna yansımaktadır. Asya ve Avrupa gibi iki büyük kıta arasında kalan jeopolitik bir konuma sahip olan Türkiye Cumhuriyeti, Doğu ile Batı arasında bir geçiş köprüsü konumunda var olmayı sürdürmektedir Orta dünya bölgesinde bir orta oyunu olarak uluslararası siyasal gelişmeler birbirini izlerken, başta Türkiye olmak üzere birbirine komşu olan konumlarıyla bölgede yer alan tüm bölge devletleri, yeni bir dinler arası yok edici savaşlar çıkmazına sürüklenmemek üzere, komşuları ve bölge devletleriyle ılımlı din ilişkilerine girerek, bölgesel bir uyumluluk düzeninin kurulabilmesi doğrultusunda yeni tür gelişmeler gündeme gelmektedir. Dini merkezler ve din çevreleri günlük normal çalışma ortamı içinde geleceğe dönük yeni arayışlar içine girdikleri aşamalarda da dinsel alan çalışmalarında ılımlı yollar bulunmaya çalışılmakta ve ılımlı İslam anlayışı çerçevesinde kamu hizmeti statüsündeki dini görevler ve yapılanmalar, yeni bir sistematik oluşturularak eskisinden daha etkili bir inanç sistemi ve barış ortamı ortaya çıkarılabilmek için çaba göstermektedir. Ilımlı İslam geçmişin kültürel birikimleriyle desteklenmeye başlandığı zaman bugünkü aşamada ortaya çıkan, yeni dinsel çalışmalar ve yönelişler gündeme gelerek dinsel düzenin ılımlı din açısından farklı ele alınmasında belirleyiciler olmaktadırlar. Modernleşme çalışmaları din alanında yeniliklere elverişli bir taban oluşturarak ılımlı dincilik alanında etkinlik sağlarken, uluslararası alandaki yeni yönelimler de din alanında ılımlı ve barışçı gelişmeleri desteklemektedir. Bilim çevreleri dünyanın geleceğini araştırarak yeni arayışlar içine girdiği bir aşamada, yeni dünya düzenini dinler arası barış ve diyalog köprüleri üzerinden ortaya koydukları tutumlar ile geliştirilmeye çalıştıkları görülmektedir. Ne var ki, ılımlı politikaların geliştirilmeye çalışıldığı son aşamada dinsel toplumlar çok kültürcülük çıkmazına sürüklenebilmektedir.

Din alanında Ilımlı İslam’ı tercih eden ya da bu tür hareketleri destekleyen gelişmeleri öne çıkaran devletler, kendi ülkelerinde sera uygarlığı yaratarak ve bu çizgideki yeni etkinlikleri büyütüp geliştirerek uygulama alanına getirdikleri görülmektedir. Geleneksel dinlerin değişen koşullarda gelişmeye devam etmesi, yeni, ılımlı ve modern İslam ile geçmişten gelen geleneksel Müslüman tutuculuk çizgilerinde yeni bir ayrışma sürecini İslam dünyasının bütün devletlerinin toplumsal yapılarında öne çıkarmıştır. Soğuk savaşın sona ermesinden sonra merkezi coğrafya da Türkiye’nin öncülüğü ile ılımlı İslam modelleri uygulama alanlarına getirilmiştir. Dünyanın eski merkezi devleti olan Osmanlı imparatorluğunun topraklarında sonradan kurulmuş olan Kuzey Afrika ve Orta Doğu devletleri küreselleşme döneminde siyasal İslam’ın yükselişi çizgisinde ılımlı İslamcı politikalara sahne olurken, aradan geçen çeyrek asırlık bir uygulama dönemi sonrasında başta Türkiye olmak üzere gündeme getirilmiş olan ılımlı İslam süreçleri ve dönemleri ile birlikte, bu politikaları uygulayarak dış desteklerle iktidara gelen ılımlı İslamcı siyasal iktidarların dünü, bugünü ve gelecekleri her yönü ile tartışılmaya başlanmıştır. Bölgedeki Osmanlı uzantısı İslam devletlerinde yeni bir alternatif iktidar örneği olarak gündeme getirilen modernize İslam ya da ılımlı Müslümanlık uygulamalarının, çeyrek yüzyıllık tırmanma süreçlerinden geçtikten sonra dünya kamuoyunun ciddi bir değerlendirilmesine gereksinme bulunduğu anlaşılmaktadır. Küreselleşme akımı ile başlayan küresel emperyalizm saldırısı gene aynı dönemde bütün dünyaya yönelik bir biçimde batı merkezli olarak devam ederken, dünyanın merkezi coğrafyasında yer alan İslam ülkelerinin tamamı başta Türkiye Cumhuriyeti olmak üzere yeni bir değerlendirme aşamasına gelmişlerdir. Türkiye ile birlikte Tunus, Fas, Cezayir, Mısır, Suriye, Irak, Libya, Arabistan, Katar, Kuveyt, Bahreyn, Somali, Sudan ve Birleşik Arap Emirlikleri gibi merkezi coğrafya İslam ülkeleri son çeyrek yüzyılda siyasal İslam’ın tırmanışı ile ılımlı İslam politikalarına yönelerek uluslararası alanda yeni bir çıkışı gündeme getirmişlerdir. Böylece batı emperyalizmi İslam coğrafyasını küresel bir kıskaç içine alarak, Türkiye’yi de bu doğrultuda yeniden yapılandırmışlardır.

Türkiye Cumhuriyeti’nin dünyanın orta alanında yani eski Osmanlı coğrafyasında kurulmuş olan merkezi devlet olduğu dikkate alınırsa, Türkiye’de batı emperyalizminin İslam alanlarını kuşatma planlarının hedefinde yer alan en merkezi devlet olarak öne çıktığı görülmektedir. Batının önde gelen ABD, İngiltere, Almanya, Fransa ve İsrail gibi emperyalistlerinin küreselleşme çizgisinde hedef haline gelen Osmanlı hinterlandı, batı emperyalizminin kuşatma politikaları hedefine oturtularak, yaklaşık çeyrek yüzyıldır zoraki bir dinsel dönüşüme doğru emperyal baskı ve zorlamalar yönünde sürüklenmektedir. Yirminci yüzyılın son döneminde gündeme getirilen siyasal İslamcılık görünümündeki yeniden yapılanma oluşumları aracılığı ile, Osmanlı ve soğuk savaş dönemlerindeki geleneksel İslam politikaları devam ederken, Sovyetlerin dağılması sonrasında daha farklı bir emperyalizme yönelen batı emperyalizmi, Siyasal İslam adı altında Müslüman kitleleri dini siyasallaştırarak, geleneksel yapılarıyla bugüne kadar gelmiş olan İslam ülkelerini, Siyasal İslam üzerinden ılımlı İslam politikalarına doğru yönlendirmişlerdir. İslam coğrafyasının tam ortasında laik bir çağdaş cumhuriyet olarak kurulan Türk devletini, çağdaş laiklik düzeninden uzaklaştırarak ve ılımlı İslam politikalarına alet ederek, eski Osmanlı dönemindeki uygulamalara dönmek istemişlerdir. Türkiye Cumhuriyeti ılımlı İslam’ın oluşum döneminde laik devlet yapısı ve uygulamalarından ve batı dünyasından kopartılmaya doğru zorla iteklenirken, Türkiye Cumhuriyeti’nin milyonlarca Müslüman nüfusun yer aldığı bir buçuk milyarlık ümmet coğrafyasının tam ortasında, yepyeni bir millet ve milli devlet olarak Türkiye Cumhuriyeti yerini almıştır. Avrupa kıtasının yanında milli devlet kurulurken Osmanlı hinterlandında ilk ılımlı İslam devleti olarak Türkiye öne geçiyordu. Türkiye’nin, milli devlet olarak kurulabilmesini borçlu olduğu milli görüş politikasından muhafazakar İslam siyasetine doğru keskin bir dönüşüm yaşatılarak ve siyasal İslam’a ılımlı dinci politikalar aracılığı ile Türk devleti sürüklenerek, milli görüşçü partiler ardarda kapatılmış ve yenilikçiler görünümü altında yepyeni bir muhafazakar demokrasi akımı başlatılmış ve böylesine bir isim altında yeni bir siyasal akım neoliberal politikalar aracılığı ile eskisinden farklı bir oluşum olarak, dinci partiler aracılığı ile muhafazakar demokrasi adı altında devreye sokulmuştur.

Çin’in Akdeniz’e gelerek bölge ülkeleriyle yeni ittifaklara girmesi üzerine, batılı gizli servislerin örgütlediği Tunus olayları sonrasında bütün Afrika ve Akdeniz ülkelerinde başlatılan Siyasal İslam görünümlü ılımlı İslamcılık akımı, “Arap Baharı” adıyla bütün Müslüman ülkelere yayılmış ve böylece tüm İslam ülkelerinde ılımlı İslam politikaları üzerinden, Siyasal İslam öne çıkarak bazı ülkelerde iktidara gelmiştir. Yirminci yüzyılın başlarında Birinci dünya savaşı sonucunda İngilizler, bütün Osmanlı topraklarına el koyarken, Akdeniz, Afrika ve Orta Doğu ülkelerinin batı tipi demokratik ortama yakın durabilmesi için, Müslüman Kardeşler adı altında bir dinci parti örgütlenmesini, Müslüman Demokrat Partilere benzeyen bir yapılanma içinde örgütlemiştir. Bugün bütün Müslüman ülkelerde Müslüman Kardeşler hareketi bir yaygın parti olarak örgütlü bulunmaktadır. Bazı İslam ülkelerinde ise batının içinde yer alan  ABD, Rusya, Fransa ve İsrail gibi emperyalist ülkelerinin desteklediği askeri rejimler ya da ara rejimler gündeme geldiği için, aynı zamanda petrol coğrafyası olan bu geniş merkezi alanda İngiltere eski patron ülke olarak Müslüman Kardeşler örgütüne sağladığı destek aracılığı ile dünya planı doğrultusunda sahip çıkarken, ABD ve İsrail gibi sonradan olma ve Avrupa inisiyatifine teslim olmayan bir Amerikan ya da Atlantik yapılanmasına Siyonist politikalar aracılığı ile alternatifler getirilirken, siyasal İslam ve ılımlı İslam uygulamalarında yeni bir döneme doğru yol alınmaktadır. ABD ve İsrail ikilisi Akdeniz ve Kuzey Afrika ülkelerinde Avrupa ülkelerine karşı yeni bir yapılanma örgütlerken, Kutsal kitaplara dayanan ılımlı İslam politikalarını iktidara taşıyan İhvan hareketini Müslüman Kardeşler dayanışması içinde desteklemeye çalışmışlardır. Çağdaş sorunlara cevap arayan halk kitlelerinin dinin iktidarı üzerinden çözüm aramaya yönelerek, Avrupa uygarlığının getirdiği ve Fransız devriminin insanlığa kazandırdığı bilime ve gerçeklere dayanan laik devlet anlayışı, insanlığın bugünkü modern düzenini temsil etmektedir. Dünya yeniden orta çağ dönemindeki din yönetimine geri dönüş maceralarına dönüşen, siyasal din ya da ılımlı İslam gibi gerilemelere sürüklenmemelidir.