11 Mayıs 1997 tarihinde insan zekâsı hakkında şüpheye neden olacak bir seri hamle gerçekleşti. 6 maçlık bir satranç karşılaşmasında 1985’ten o güne kadar dünya şampiyonluğu unvanını korumuş büyük satranç üstadı Garry Kasparov inanılmaz bir şekilde mağlubiyeti tecrübe etti. Bu durumu inanılmaz kılan unsur ise karşısındaki rakibiydi, yani Deep Blue. Bilgisayar teknolojileri alanında öncü IBM firması insan kapasitesinin üstüne geçebilecek teknolojiler üretmek için çıktığı yolda prestij kazanmak için hedef olarak satranç tahtasını belirlemişti. Önceden gerçekleşmiş yüzlerce satranç oyunun örnekleri tekrarlı şekilde ölçümletilerek eğitilen Deep Blue isimli yazılım satranç oyununda dönemin büyük üstadını yenerek derin öğrenme ve yapay zekâ araştırmalarının dünya kamuoyunda ilgi uyandırmasını sağlamıştı. Bu olaydan 22 yıl sonra yapay zekâ tartışmalarının yüksek öneme sahip politik meseleler olmaya başladığı bir döneme geçiş yapmış bulunuyoruz. Dünya liderleri konumunda olan ve liderlik elde etme gayesindeki ülkeler bu alandaki yatırımları ile “Yapay Zekâ Yarışı”nı geçtiğimiz senelerde başlatmış bulunmaktadırlar. Bu yarışın birçok çerçevesi bulunmaktadır, meselenin politik çerçevesinden önce genel hatlarıyla “Yapay Zekâ” konusunu şu şekilde özetleyebiliriz:
İnsanı diğer canlılarla kıyasladığımızda öne çıkan temel özellikleri olaylar arasında bağ kurabilme, öğrenebilme ve hatırlayarak benzer durumlarda uygun tepkileri verebilme kabiliyetleri olduğunu tartışabiliriz. Yapay zekâ araştırmaları da bu temeller üzerine kuruludur. Microsoft office gibi dünyada sıkça kullanılan mevcut bilgisayar uygulamaları şu anda yalnızca insanların verdiği komutlarla işlemektedir; yani bilgi işleme süreci zincirleme veya tam otomatize değildir. İşleyişlerinde benzer işlemleri nasıl çözümleyeceklerine dair herhangi bir bilgi birikimi oluşturamazlar, bu nedenle neredeyse tüm güncel meslek alanları hala tekrarlı görevler içermektedir. Ancak yapay zekâ çalışmaları koşulları değiştirmek için hızlı bir ilerleyişe geçmiştir. Mevcut teknolojilere kıyasla yapay zekânın iki temel nitelik bağlamında devrimsel olduğunu söylemek mümkündür:
1) Önceden yapılan işlemlerden öğrenebilir çok kısa sürede binlerce örnek üzerinden ortak niteliklerin ölçümünü yapabilir, benzer örnekleri kategorilendirerek tanımlar ve prosesler oluşturur.
2) Bilgiyi en verimli şekilde öğrenebilmek, işleyebilmek ve paylaşabilmek için gerekli prosedürü belirleme kapasitesine sahip olma yolunda evrilmektedir.
Bu süreçlerde yapay zekânın bizlere sağladığı en büyük avantaj insanlara kıyasla sahip olduğu muazzam hızdır. Bu hız dolayısıyla işleme ve dönüştürme kapasitesi de büyük boyutlara ulaşmaktadır. Yapay zekâ kullanım alanları için birkaç önemli örnek olarak şunları tartışabiliriz:
1) Yeni malzemelerin keşfi için fiziksel madde kullanmaksızın işleyen hızlandırılmış simülasyonlar
2) Üretimde geçmiş vakalardan edinilen veriyi işleyerek verim artırma ve güvenlik düzenlemeleri
3) İlaç araştırmalarında denek ihtiyacını ortadan kaldırma
4) Fizik, astronomi ve üst düzey teorik bilimlerde sanal deney ortamları oluşturma
5) Sosyal medyada “Big Data” (büyük veri) analizleriyle toplum davranışlarının ölçümlenmesi ve politika tavsiyesi oluşturma
6) Bilgi güvenliği ve kriptografide yüksek hızlı ve karmaşık çözümleme araçlarının oluşturulması
7) İnsan erişiminin ötesindeki ortam koşullarına adapte olabilen cihazların geliştirilmesi
8) İnsanın doğasının veriye dökülmesine bağlı olarak yönetsel ve ekonomik ideolojilerde köklü değişimler için arka planlarının oluşturulması
9) İstihbarat ve diplomatik görünürlükte avantajlı ön okumalar
10) Mimik ve yüz okuma ile duygu ölçüm sistemleri, manipülasyon avantajları
11) Kişiselleştirilmiş reklamcılık ve içerik üretimi ve ulaştırılması
12) Uydu verileri ile harita okuma, ulaştırma, madencilik dahil olmak üzere coğrafya yönetimi, şehir planlamaları için rotalar, teknolojiler ve stratejiler oluşturma
13) Ses tanıma, ses simülasyonu, dil algılama ve doğrudan çeviri, ses ortamlarında taklit
Yapay zekânın bunlar ve benzeri birçok uygulama alanın olması dolayısıyla bu teknolojilere ilk erişim imkânını kazananlar dünya düzenine etki etme açısından insan ötesi avantajlara erişeceklerdir. Avantajları yönetebilenler yapay zekâ devrimi ile birçok dönüşüme önayak olacaklardır, bunlardan bazıları:
1) Endüstri/Üretim dönüşümleri
2) Teknoloji dönüşümleri
3) Askeri organizasyon/strateji planlama dönüşümleri
4) Bilim/araştırma dönüşümleri
5) Devlet ve yönetim sistemleri dönüşümleri
6) Ekonomi ve finans sistemleri dönüşümleri
7) İnanç, felsefe ve ideoloji dönüşümleri
8) İnsan – Doğa ilişkileri, İnsan- İnsan ilişkileri, kültür dönüşümleri
9) Eğitim ve nesiller arası bilgi aktarımı dönüşümleri
10) Hukuk, etik ve ahlak dönüşümleri
Gelecekte bizi devasa dönüşümler beklerken bugün bu sürecin neresindeyiz diye irdelediğimizde devletler seviyesinde iki büyük kimlik belirmektedir: ABD ve Çin Halk Cumhuriyeti. Devlet girişimlerinin yanı sıra 9 büyük şirket de bu dönüşümün liderleri konumunda bulunmaktadır; bunların 6’sı ABD merkezli Google (Alphabet), Microsoft, Amazon, IBM, Apple, Facebook firmaları olmakla beraber diğer 3’ü Çin merkezli olan Baidu, Alibaba ve Tencent firmalarıdır. Öncü yapıların gerçekleştirdiği mevcut projeler yakın gelecekte tecrübeleyeceğimiz dünya için bize fikir verirken bugün bu konuların ivedilikle Türkiye parlamentosu, politik partiler, akademi, iş dünyası ve teknoloji platformları içinde komisyonlar ve etkinliklerle tartışmaya açılması ve yaygınlaştırılması gerekmektedir. Bu konuların bugün tartışmalarda merkezi değer kazanmaması, tartışmaların politika tavsiyelerine dönüştürülememesi durumunda üssel bir hızla ekonomide kayıp ve çağ gerisine düşme tehlikesi ile karşı karşıya kalacağımız bir senaryo bizleri beklemektedir. Tartışmalarımızda yer edinmesi gereken güncel projelerden bazı örnekler şunlar olacaktır:
1) Çin Halk Cumhuriyeti yönetim dönüşümü: Ülke geneline yayılmış bulunan ve Uygur bölgesinde yoğunlaştırılmış haldeki güvenlik kameraları bugün Çin için bir dönüşüm aracı haline gelmiştir. Yapay zekânın öğrenme kapasitesinden yararlanan teknolojilerle kameralar artık kişileri şahsen tanıyabilir, takip edebilir ve temel seviyesinde davranışlarını ölçümleyebilir haldedir. Gelişmiş yüz tanıma ve öğrenme sistemi Devlet reformu olarak inşa edilmekte olan “Sosyal Kredi” sistemi için vatandaşların puanlandırılmasını kolaylaştıracak olup, dönüşümü kalıcı hale getirecek bir araç niteliği teşkil etmektedir. Baidu ve WeChat gibi Çin’de yaygın olarak kullanılan sosyal medya platformları da dönüşümde ihtiyaç olunan büyük veri analizleri için alt yapıyı sağlamaktadır.
2) Facebook, Cambridge Analytica skandalı: Donald Trump’ın başkan seçildiği 2017 yılında Cumhuriyetçi kanadın propaganda çalışmalarında görev alan Cambridge Analytica firmasının kullandığı “Büyük Veri” teknolojisi dünya çapında bir sansasyon yaratmıştır. Sosyal medya uygulamalarında kişilerin beğeni, takip ve paylaşımlarının yapay zekâ araçları ile analiz edilmesi ve kişilere/gruplara özel tasarlanmış reklam ve propagandanın yayınlanması ülke çapında manipülasyonun mümkün olabildiğine kanıt olmuştur.
3) Amazon Rekognition, Google Vision API: Görüntü tanıma teknolojisi Çin’deki yüz tanıma sistemlerinin yanı sıra herhangi bir görüntüdeki objeleri tanımak için geliştirilmektedir. Derin öğrenme tabanlı yapay zekâ çalışmaları binlerce görselden edindiği kategorilendirilmiş bilgi ile kütüphanesi oluşturulmuş cisimleri tanıyabilir hale gelmiştir. Bugün çeşitli internet sitelerinde beliren “kedi bulunan kareleri işaretleyiniz” tarzı ibareler bu kütüphanelerin geliştirilmesi için yapılan çalışmalardır. Nesne tanıma özelliğinin daha geliştiği bir dünyada karma gerçeklik denilen teknolojilerin entegrasyonu önce evler sonra şehirler boyutunda dahi mümkün olacak olup yaşayış biçimlerimizi değiştirmemize yönelik büyük etki yaratacaktır.
4) Facebook konuşma botları arasında gelişen dil: İlk örnekleri ChatBot’lar olarak ortaya çıkan sonrasında Facebook’un sosyal yönetim sistemi kurgusunun gereği olarak geliştirdiği iletişim kurabilen yapay zekâ botları, kendilerine tanımlanmış olan İngilizce dilinin bilgi aktarma hızını artırmaya yönelik bir dönüşüm gerçekleştirmiştir. Sinyal aktarımında her bir harfin tek tek aktarılmasının neden olduğu yavaşlığı tecrübeleyen ve çeşitli bilgi aktarım tekniklerini öngörebilen olan bu yapay zekâ botları, iletişim hızını katlamak için kelime ve cümleleri mantık bazına indirgeyip bilgiyi daha kolay aktarabileceği bir kod sistemine geçirmeye başlamıştır. Bu durumun farkına varan Facebook yetkilileri olayın insanlar tarafından anlaşılamayacak bir yapıya evrildiğini gözlemleyince işin kontrolden çıkmasından çekinerek projeyi dondurmuşlardır. Proje yapay zekâ sistemlerinin cihazlar arası iletişimde insan ötesi kapasiteye erişebileceğinin bir örneği olup insanların tepki gösteremeyeceği hızlarda ve anlayamayacağı araçlarla bir dünyanın inşa edilebileceğine işaret etmektedir.
5) Sürücüsüz otomobiller: Yapay zekâ gelişiminin motorlu taşıtlardaki kullanımı uydu verileri ve araç çevresinde ölçüm yapan sensörlerle beraber sürücüsüz araçların kullanılabilirliğine imkan tanımıştır. Amsterdam Deklarasyonu ile Hollanda bu teknoloji için gerekli altyapı çalışmalarında öncü pozisyona sahipken sürücüsüz araç teknolojilerinde diğer öncü ülkeler Singapur ve ABD’dir. Sürücüsüz araçların hem şehir trafik hatlarının düzenlenmesine imkan sağlaması hem de uzun mesafeli lojistik faaliyetlerde uygulanılarak en verimli rotalarla ticari avantaj sağlaması beklenmektedir.
6) Sanal asistanlar ve akıllı cihazlar: Ev, iş yerleri ve cep telefonlarında kullanılabilir hale gelen yapay zekâ tabanlı asistanlar artık arama motoru listelerine, en çok dinlenilen müzik eserlerine ve benzeri verilere erişerek kullanıcılar için özelleştirilmiş tavsiyeler ve koşullar yaratmaya başlamıştır. Bu asistanlar akıllı ev teknolojileri ile insanların yaşam alanını komple düzenlemek yönünde geliştirilmektedir. Bu dönüşüm kısa süre içerisinde insanların yaşam alanları, bilgi edinme ve bilgi paylaşma metotları, gerçek kişi ve sanal kişi algıları ile ilgili etkiler yaratmaya başlayacaktır. Sanal asistanlarla doğacak olan yeni nesillerin ise dünyaya bakışları bugünün erişkinlerine kıyasla çok daha farklı olacağından davranış rejimimizde yeni yaklaşımlar ihtiyaç haline gelecektir. Dönüşüme adapte olamayan toplumlar yeni jenerasyonlarını internet erişimi üzerinden diğer kültürlere hızla kaybedeceklerdir ve birliktelikten uzak, memnuniyetsiz bir topluma dönüşüm artış gösterecektir.
7) Piyasa tahmini yapan botlar: Temel ekonomik düzen kuralları verilerek olaylar ve zaman aralıkları üzerinden sürekli bilgi toplayarak öğrenme kapasitesine sahip yapay zekâ yazılımları, ForEx ve benzeri piyasa uygulamalarında alım satımlar için öngörüde bulunma kapasitesi açısından geliştirilmektedir. Mevcuttaki bazı botlar çok hızlı alım-satım işlemi yaptıkları için yasaklanarak engellenmişlerdir; ancak bu alanda hacker toplulukları aracılığıyla çalışmalar devam etmekte olup, teknoloji sahipleri için uluslararası piyasaları daha öngörülebilir hale getirmeleri hedeflenmektedir.
8) Eş güdümlü drone ve sürü robotları: Askeri araçlar olarak geliştirilmekte olan koordine hareket edebilen robotlar günümüzde belirmeye başlamış olup yakın gelecekte hukuki sorunu olmayan orduların askeri envanterlerinde bulunmaya başlayacaklardır. Bu teknolojiler birden fazla robotun koordine bir şekilde hareket edebilmesi, hedef tanıyabilmesi, ofansif veya defansif stratejik hamle kabiliyetine sahip olması için çok sayıda simülasyon örneğinden ortak unsurları tarayarak geliştirilmektedir.
Mevcutta yapay zekânın kamuoyu tarafından bilinen kullanım alanlarından bazılarının bu şekilde olmasına bağlı olarak yönetim alanında güncelleme ihtiyaçları ortaya çıkmaktadır. Birleşik Arap Emirlikleri’nde yapay zekâ konusunda kanun düzenlemeleri, araştırma ve geliştirme süreçleri için dünyanın ilk “Yapay Zekâdan Sorumlu Bakanı” olarak Omar Al Olama atanmıştır. Avrupa birliği yapay zekâ araştırmaları için etik değerler konusunda birçok makale ve araştırma için akademide dünyanın en çok makale yayınlayan yapısı halindedir. Hindistan gibi gelişmekte olan süper güç olma gayesindeki ülkeler de gelecek dünya senaryoları hakkında beklentileri dolayısıyla yüksek bütçeli teknoloji yatırımlarına yönelmişlerdir. Birleşmiş Milletler’in bildirdiği üzere yapay zekâ yarışında Çin şu an dünyanın en önde gelen ülkesi haline gelmiştir.
Türkiye’nin teknoloji hamlesi girişiminin yapay zekâ araştırmaları bazında dünya standardına erişmesi için uluslararası teknoloji alanında Ar-Ge ortaklıklarını artırması, gelişmekte olan ve az gelişmiş ülkelere ucuz akıllı cihazlar ithal etmesi, yapay zekâ araştırmalarının kaynak kodlarının paylaşılması adına öncü firmalarla stratejik ortaklık yürütmesi gibi çeşitli adımlar atması; bu adımları gerçekleştirmek üzere sivil toplum çalıştaylarının, akademi yatırımlarının, iş dünyası örgütlenmelerinin, Bilgi ve İletişim Teknolojileri Kurumunun güçlendirilmesinin, teknoloji yatırımcıları için çağrıların desteklenmesi ilk aşamada hızlandırıcı etki yaratmak için faydalı olacaktır.
Bugün önümüzdeki 20 yılı gündem haline getirebilirsek, sonrasında mevcudu yakalamanın ötesine geçip olmayanı keşfetmenin risklerini alabileceğimiz günlere erişebilmek mümkün olacaktır.
Kaynakça:
* World Economic Forum. “Setting Rules for the AI Race”. Çevrimiçi Video. Youtube. Youtube, 24/01/2019. Web. Erişim Tarihi: 11/03/2019
https://www.youtube.com/watch?v=UX-Hs32cqX0
* Harari, Y. N. (n.d.). Who Will Win the Race for AI? Retrieved March 11, 2019,
https://foreignpolicy.com/gt-essay/who-will-win-the-race-for-ai-united-states-china-data/
* Anderson, M. R. (2018, December 28). Twenty years on from Deep Blue vs Kasparov: How a chess match started the big data revolution. Retrieved March 11, 2019
* Kirkpatrick, H., & Esurance. (n.d.). These countries are leading the race for autonomous cars. Retrieved March 11, 2019
https://www.weforum.org/agenda/2018/09/these-countries-are-winning-the-self-driving-race
* Levy, S. (2018, October 30). How Amazon Rebuilt Itself Around Artificial Intelligence. Retrieved March 10, 2019
https://www.wired.com/story/amazon-artificial-intelligence-flywheel/
* U.S., China take the lead in race for artificial intelligence: U.N. (2019, January 31). Retrieved March 11, 2019