…

SIRBİSTAN’DA 10 AYDIR SÜREN SOKAK ÇATIŞMALARININ DÜŞÜNDÜRDÜKLERİ

Sokakları 10 aydır karışık olan Sırbistan’da hükümet karşıtı gösteriler devam ediyor. Binlerce kişi, geçtiğimiz yıl 16 kişinin öldüğü tren istasyonu faciasının yaşandığı Novi Sad’da yine “seçim çağrısı” yaptı. Sırbistan’da yaklaşık bir yıldır devam eden hükümet karşıtı gösterilerde son haftalarda şiddet olayları da yaşanıyor.

Bu bağlamda eylemciler geçtiğimiz ay, Cumhurbaşkanı Aleksandar VUCİC’in de partisi olan iktidardaki Sırp İlerleme Partisi’ne (SNS) ait binayı basmıştı.

Temel nedenleri ülkede var olan “yolsuzluklar” ve Cumhurbaşkanı’nın ülkedeki demokratik özgürlükleri bastırması olarak ifade edilen bu gösteriler bizi bu yazımızda, söz konusu gösterileri daha yakından ele alan bir çalışma yapmaya yöneltti.

KISACA SIRBİSTAN[1]

• Çok Kısa Siyasi Tarih

Ülkenin siyasi geçmişini dönemsel olarak aşağıdaki başlıklarda toplayabiliriz:

– Yugoslavya Dönemi (1918–1990): Sırbistan, önce Krallık, sonra Tito liderliğindeki Yugoslavya’nın merkeziydi.

– 1990’lar – Milošević Dönemi:

                 . Milliyetçi siyaset, Bosna ve Hırvatistan savaşları, Kosova krizi.

                 . 1999 NATO müdahalesi → Kosova fiilen Sırbistan’dan ayrıldı.

– 2000 – Demokratik Dönüşüm: Milošević devrildi, Batı ile ilişkiler başladı.

– 2006: Karadağ bağımsızlığını ilan etti; Sırbistan tek başına devlet oldu.

– 2008: Kosova bağımsızlığını ilân etti (Sırbistan hâlâ tanımıyor).

– 2012’den bu yana: Aleksandar VUČİĆ ve SNS iktidarda. Demokratik gerileme, AB üyeliğinde yavaşlama, Rusya-Çin ile yakınlaşma dikkat çekiyor.

– 2024–2025: Novi Sad tren faciası sonrası protestolar → büyük toplumsal hareket.

• Siyasi Durum

– Yönetim: “Parlamenter cumhuriyet”, ancak son yıllarda “güçlü başkanlık” pratiği hâkim.

 – Liderlik: Aleksandar VUČİĆ (SNS – Sırp İlerleme Partisi) 2012’den beri ülke siyasetinin merkezinde.

– Sorunlar:

• Demokratik kurumların zayıflığı, medya özgürlüğünün kısıtlanması.
• Yolsuzluk ve devletin çıkar gruplarınca ele geçirilmesi (state capture).
• AB üyelik müzakereleri → ilerleme çok yavaş; Kosova meselesi en büyük engel.

– Dış Politika: AB’ye aday ülke, ancak Rusya ve Çin ile yakın ilişkiler sürdürüyor; Batı ve Doğu arasında “denge siyaseti”.

• Ekonomik Durum

– GSYH (2024): Yaklaşık 77 milyar USD (IMF verisi).

– Kişi Başı Gelir: ~11.000 USD (PPP).

– Büyüme: Ortalama yüzde 2–3 arası; Covid-19 salgınından sonra toparlanma zayıf.

– Enflâsyon: 2022–2023’te çift haneli, 2025’te yüzde 6 civarı.

– İstihdam: İşsizlik oranı yüzde 9–10 seviyesinde.

– Ekonomik Bağımlılıklar:

              . Enerjide Rusya’ya bağımlılık (doğalgaz, petrol).

              . AB en büyük ticaret ortağı.

– Yapısal Sorunlar: Düşük teknolojili üretim, beyin göçü, yolsuzluk nedeniyle yabancı yatırımın sınırlı kalması.

• Sosyal Durum

– Nüfus: ~6,6 milyon (2025, BM tahmini).

– Demografi: Doğum oranı düşük; nüfus yaşlanıyor. Yoğun göç (özellikle gençlerin AB ülkelerine gitmesi).

– Eğitim: Üniversite mezunu oranı yükseliyor, ancak beyin göçü sorunu derin.

– Toplum: Etnik çoğunluk Sırplar; azınlıklar arasında Macarlar, Boşnaklar, Arnavutlar var.

– Sosyal Gerginlikler:

                . Kosova’nın bağımsızlığı meselesi.

                . Yönetimin otoriterleşmesine karşı öğrenci ve gençlik protestoları.

– Yaşam Standardı: AB ortalamasının altında; kırsal-kent farkı yüksek.

Yaşanan Gösterilerin Nedenleri Ve Gelişmesi

• Olayların Başlangıcına Yol Açan İstasyon Kazası ve İhmal İddiaları[2]

Geçen yıl 1 Kasım’da, Sırbistan’ın kuzeyinde Novi Sad Tren İstasyon binası önündeki beton çatının çökmesi sonucu, olay sırasında 14 kişinin, daha sonra hastanede ölen 2 kişi ile birlikte toplam 16 kişinin hayatını kaybetmesi, söz konusu öğrenci ve gençlerin gösterilerine başlangıç oldu.

 – İhmal İddiaları / Olası Sebepler:

Medya ve uzman raporlarından elde edilen ve resmi soruşturma konusu olan ihmal iddialarını şu şekilde özetleyebiliriz:

• Teknik kontrollerin eksikliği

+ Teknik muayene komisyonu üyelerinin, çatı bölümünün statik değerlerindeki değişiklikleri ya fark etmemiş ya da uyarıları ihmal etmiş olduğu ileri sürülüyor.

+ Çatı kısmının inşaatı bitmeden istasyonun “deneme çalışmasına” (trial operation) izni verilmiş olması, istasyonun kullanıma açılması ve “kullanım izni” (use permit) olmadan operasyonel hâle gelmesi iddiası mevcut.

• Yetersiz denetim, belgelendirme usulsüzlükler

+ İnceleme belgeleri ile teknik raporlar üzerinde oynandığı, denetleyici raporlarının ve izinlerin usulsüz şekilde düzenlendiği, bazı yetkililer ve teknik komisyon üyelerinin sorumluluklarını yerine getirmediği iddia ediliyor.

+ Yapısal sorunlar (statik yük taşıma kapasitesinin zayıflaması, kullanılan malzemelerde vs.) için önceden görülebilecek işaretlerin varlığı, ama bunların giderilmemesi.

• Rekonstrüksiyon (yenileme) sürecinin kalitesi ve yetkilendirme

+ Yenileme işleri sırasında yapılan ekstra katmanlar, beton kaplamalar ya da çatıdaki çalışmaların, taşıyıcı sistem üzerinde beklenmeyen yük oluşturduğu da iddialar arasında.        

+ Yenileme işi Çin inşaat şirketleri konsorsiyumu tarafından yapılmış; yerel taşeronların da sürece dâhil olmasıyla, malzeme ve işçilik kalitesi gibi sorunlar gündeme gelmiş.

• Kamu güvenliği suçu; sorumlular hakkında soruşturma ve dava süreci

+ Savcılık, yetkililer, proje yöneticileri, eski bakan, teknik denetim komisyonu üyeleri dâhil 13 kişi hakkında dava açtı.

+ İddianamelerde “genel güvenliğe karşı suç”, “usulsüz ve hatalı inşaat işleri” gibi suçlamalar yer alıyor.

– Kazanın Gösterilerin Başlaması ve Sürmesindeki Önemi ve Sonuç

• Olay, halkta yolsuzluk, ihmal, devlet kurumlarının hesap verebilirliği konularında ciddi bir tepki yarattı.
• Öğrenciler ve sivil toplumun hareketlenmesi; üniversite işgalleri ve protestolarla bu olay sembolik bir dönemeç haline geldi.
• Soruşturma süreci kamuoyu için kritik; yetkililerin istifaları ve cezai sürecin izlenmesi önem kazandı.

Bu olay ülke çapında yolsuzluklara karşı protesto gösterilerini tetiklemişti. Hemen her gün düzenlenen gösterilerde protestocular, yolsuzluklarla etkin mücadele ve adalet taleplerini dile getirmiş, keza göstericilere yönelik şiddet ve hükümet baskısı protesto edilmiştir.

• Ülkedeki Genel Hoşnutsuzluğun Nedenleri, Gelişimi ve Siyasi Etkileri

– Genel Nedenler:

              . Yolsuzluk ve Denetimsizlik

+ Devlet kurumlarının şeffaf olmaması, ihale ve kamu projelerinde yolsuzluk iddiaları.

+ 2024 sonunda Novi Sad’daki tren istasyonu faciası; bu konu hakkında halkın “ihmalkârlık ve rüşvetin can kaybına yol açtığı” düşüncesi.

             . Demokratik Gerileme

+ Medya kontrolü, yargı bağımsızlığının zayıflaması, muhalefetin baskı altında olması.

+ AB ve sivil toplum raporlarında sürekli yer alan “otoriterleşme” vurgusu.

             . Sosyal-Ekonomik Unsurlar

+ İşsizlik ve düşük maaşlar, özellikle genç nüfusu etkilemesi.

+ Beyin göçü ve “gelecek umudunun” eksikliği.

– Hoşnutsuzluklarla İlgili Sokak Hareketlerinin Zamansal Gelişimi:

            . 2018–2019, “5 milyondan 1’i” Hareketi:[3]  → hükümete karşı en geniş kitlesel protestolardan biri olup, medya özgürlüğündeki kısıtlar, seçim adaletsizliği ve yolsuzluk temel gündemdi.

Kasım 2018’de Aleksandar VUČİĆ iktidarına karşı muhalif bir yerel siyasetçi olan Borko STEFANOVİĆ, Kruševac kentinde saldırıya uğradı ve ağır yaralandı. Bu saldırı, ülkede hükümetin baskıcı yöntemleri ve demokratik standartlardaki gerilemeye karşı tepkiyi tetikledi.

Aralık 2018’den itibaren başkent Belgrad’da kitlesel protestolar başladı. Kısa süre içinde “1 od 5 miliona” (5 milyondan 1’i) sloganıyla bir harekete dönüştü. Slogan, Vučić’in, “5 milyon kişi sokağa çıksa bile istifa etmeyeceğim” sözünden alınmıştı. Protestocular, “Ben de o 5 milyondan 1’isiyim” diyerek katılımı sahiplendi.

           . Göstericilerin Talepleri

+ Medya özgürlüğü. Hükümete yakın kanalların tek sesli yayıncılığının değiştirilmesi.

+ Serbest ve adil seçimler. Seçim Komisyonu ve yargı üzerindeki siyasi baskının kalkması.

+ Yolsuzluğa karşı mücadele. Devlet kaynaklarının partizanca kullanımının durdurulması.

+ Polis şiddeti ve baskıya son verilmesi.

           . Gösterilerin Gelişim Süreci

+ 2019 boyunca her cumartesi, Belgrad başta olmak üzere pek çok şehirde yüzbinlerce kişi sokağa çıktı.

+ Üniversite öğrencileri, muhalefet partileri, STK’lar ve sanatçılar geniş katılım sağladı.

+ Gösteriler sırasında parlamentonun sembolik şekilde kuşatılması ve devlet televizyonunun protestocular tarafından basılması büyük yankı uyandırdı.

           . 2018-19 Yıllarındaki Bu Hareketlerin Siyasi Etkileri

+ Hareket Vučić’i istifaya zorlayamadı ama hükümetin “meşruiyet krizini” derinleştirdi.

+ Muhalefet partileri bu hareketten güç alarak 2020 genel seçimlerini boykot etti.

+ Boykot sonrası parlamento neredeyse tamamen iktidar yanlısı hâle gelse de, AB ve uluslararası kuruluşların “demokratik standartlar” eleştirilerini artırmasına yol açtı.

+ Uzun vadede bu hareket, ülkedeki bugünkü protestoların toplumsal tabanını hazırladı.

• “1 od 5 miliona”(2018–19) ile Bugünkü Sokak Hareketlerinin Karşılaştırılması

–  Süreklilik ve Bağlantılar:

               . Toplumsal hafıza ve örgütlenme geleneği

+ “1 od 5 miliona” ile ilk kez geniş çaplı bir orta sınıf–öğrenci ittifakı oluştu.

+ Sokak yürüyüşleri, parlamento kuşatmaları, sosyal medya kampanyaları gibi yöntemler, bugünkü öğrenci protestolarında da neredeyse aynı şekilde uygulanıyor.

+ 2019’daki hareket, genç nesle otoriterliğe karşı “sokak siyaseti” deneyimi kazandırdı.

              . Medya özgürlüğü ve şeffaflık talepleri

+ 2018–2019’da ana taleplerden biri bağımsız medya idi.

+ 2024–2025’te Novi Sad tren kazası sonrası protestolar da, ihmallerin üstünün kapatıldığına dair inanç nedeniyle büyüdü.

+ Yani iki dönemde de halk, “devletin doğru bilgi vermediği” ortak duygusuyla sokağa çıktı.

              . Demokratikleşme talebinin sürekliliği:

+ 1 od 5 miliona → adil seçim ve özgür medya.

+ 2024–2025 protestoları → yolsuzluk, hesap verebilirlik, sorumluların yargılanması.

+ Farklı olaylar tetikleyici olsa da, özünde ikisi de demokratikleşme ve hukuk devleti talebini öncelemektedir.

               . Hükümetin tepkisi ve meşruiyet krizi

+ 2018–2019’da Vučić “istifa etmeyeceğim” diyerek meydan okudu.

+ Bugün de benzer şekilde sert polis müdahalesi, davalar ve medyada itibarsızlaştırma yöntemleri kullanılıyor.

+ Ancak fark şu: 2024–2025’te ekonomik kriz ve AB baskısı da devreye girdi, yani hükümet daha kırılgan.

               . Toparlarsak:

+ “1 od 5 miliona” hareketi, bugünkü protestoların öncülü sayılır.Bu bağlamda, aynı örgütlenme biçimleri, benzer slogan ve talepler, aynı kuşak gençlerin politik bilince kavuşması.

+ Bugün Novi Sad tren faciasıyla başlayan öğrenci hareketi, aslında 2018–2019’da atılan tohumların devamı niteliğinde. 

SONUÇ YERİNE

2018’den bu yana Sırbistan’da yaşana sokak hareketlerinin hâlihazırdaki sonuçları ve olası beklentileri aşağıdaki şekilde özetleyebiliriz.

– Siyasi Etkiler

            . Hükümete Baskı: Vučić yönetimi meşruiyet krizine girdi; uluslararası medyada “AB’nin sabrı taşıyor” yorumları arttı.

            . Muhalefetin Güçlenmesi: Uzun süre parçalı olan muhalefet, sokak hareketlerinin etkisiyle daha örgütlü hâle geldi.

            . Uluslararası Etki: AB ve ABD, reform ve şeffaflık çağrılarını sıklaştırdı. Kosova müzakerelerinde Sırbistan’ın eli zayıfladı.

            .  Toplumsal Uyanış: Gençlerin siyasete ilgisi arttı, “yeni bir demokratik dalga” ihtimali doğdu.

            .  Riskler: Merkezi yönetimin daha da sertleşmesi, erken seçim yerine olağanüstü hal uygulamaları.

– Gelecek İçin Beklentiler

             . Eğer protestolar kitlesel baskıyı sürdürürse: erken seçim veya kabinede büyük revizyon gündeme gelebilir.

              . Veya hükümet sertlik politikasına devam ederse: AB ile kopuş, Rusya/Çin eksenine kayış ve içeride daha otoriter bir yapı olasılığı güç kazanır.

               . Uzun vadede:  Gençlik hareketleri Sırbistan’ın demokratikleşmesinde kritik rol oynayabilir.

Ersin Dedekoca                                                                                                                              29 Eylül 2025 

Kaynakça:

[1] Bu bölüm için kaynaklar: “Serbia”, The World Factbook, 17.09.2025, https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/serbia/ ; “The World Bank In Serbia”, World Bank, 2.05.2025, https://www.worldbank.org/en/country/serbia/overview ; “Republic of Serbia”, IMF, 6.08.2025, https://www.imf.org/en/Countries/SRB ; “Serbia country profile”, BBC News, 28.02.2025, https://www.bbc.com/news/world-europe-17907947 ; Nikola Burazer, “Score changes in 2024”, Freedom House, https://freedomhouse.org/country/serbia/nations-transit/2024

[2] Bu bölüm için kaynaklar: “Serbia charges 13, including ex-minister, in train station roof collapse”, Al Jazeera, 30.12.2024, https://www.aljazeera.com/news/2024/12/30/serbia-charges-13-including-ex-minister-in-train-station-roof-collapse?utm_source=chatgpt.com ; “Political consequences of the Novi Sad railway station canopy collapse”, Serbia Elects, 1.11.2024, https://serbiaelects.europeanwesternbalkans.com/political-consequences-of-the-novi-sad-railway-station-canopy-collapse/?utm_source ; “SerbiaThe train station that couldn’t beat gravity”, Galk Magazine, 24.02 2025, https://balk.hu/en/2025/02/24/a-vasutallomas-amely-nem-tudta-legyozni-a-gravitaciot/?utm_source ; “Serbia indicts 13 for railway station awning collapse”, Reuters, 3011.2024, https://www.reuters.com/world/serbia-indicts-13-railway-station-awning-collapse-2024-12-30/?utm_source

[3] Bu bölüm için kaynaklar: Florian Bieber, “Patterns of competitive authoritarianism in the Western Balkans”, East European Politics, 11.05.2018, https://doi.org/10.1080/21599165.2018.1490272 ; https://balkaninsight.com/tag/serbia-protests/page/2/?utm_source=chatgpt.com ; Slobodan Georgiev, “Vucic Rally May Have Silenced Serbia’s Protest Movement”, Balkan Insight, 14.04.2019,            https://balkaninsight.com/2019/04/24/vucic-rally-may-have-silenced-serbias-protest-movement/?utm_source